Numer 04/1999
Rabarbar ogrodowy (rzewień) jest jednym z najwcześniejszych warzyw polowych. Ta wieloletnia bylina tworzy podziemną, silnie skróconą łodygę, nazywaną karpą, z której wyrastają liście, korzenie właściwe, a także przybyszowe. Karpa rozrasta się nieustannie poprzez powstające u nasady liści nowe pąki liściowe, których okres rozwoju trwa trzy lata. W czasie wieloletniego użytkowania plantacji rabarbaru występują cykliczne wahania w wysokości plonu.
| Cenna nowalijka i surowiec dla przemysłu | ||||
| Ogonki liściowe rabarbaru wykorzystuje się głównie wiosną, kiedy asortyment dostępnych na rynku nowalijek jest ubogi, do sporządzania zup, sałatek, kompotów, dżemów. Służy także do wyrobu marmolad, kisieli, win, a odwar może być wykorzystywany zamiast... octu - pH soku z rabarbaru wynosi 3,9-4,2 (ostatnio wzrasta zainteresowanie tym warzywem przemysłu przetwórczego - red.). O smaku rabarbaru decyduje zawartość w ogonkach kwasów organicznych: jabłkowego, cytrynowego, octowego, bursztynowego oraz szczawiowego. Największą wartość biologiczną mają młode ogonki liściowe (3-5-tygodniowe), w których kwas szczawiowy występuje w ilościach śladowych. Wbrew powszechnym opiniom, jego umiarkowane spożycie - ograniczające się zresztą do kilku tygodni w roku - nie stanowi zagrożenia dla organizmu człowieka. Młode ogonki zawierają znaczne ilości kwasu jabłkowego, witaminy C (6-23 mg w 100 g świeżej masy) oraz niewiele cukrów. | ||||
|
| ||||
| Odmiany | ||||
Do najczęściej uprawianych w Polsce należą: Wczesny Hosera (fot. 1) - wczesny, o dużej plenności. Tworzy rośliny średniej wielkości, o pokroju wzniesionym. Ogonki liściowe mają zielonkawoczerwoną barwę, różowy miąższ, łagodny smak i osiągają średnią długość około 35 cm.
Karpow Lipskiego - bardzo plenny, wczesny. Rośliny są duże, o pokroju wzniesionym i średniej długości ogonków około 40 cm. Te ostatnie mają czerwoną skórkę, zielonkawy miąższ i niewielką zawartość włókna. Odmiana ta jest odporna na choroby. Przodownik Europy - wczesny, o dużej plenności. Tworzy rośliny średniej wielkości o pokroju rozłożystym. Średnia długość ogonków wynosi około 35 cm. Skórka i miąższ mają ciemnoczerwone zabarwienie. Odmiana poszukiwana ze względu na efektowną barwę i dobry smak. Purpurat (fot. 2) - średnio wczesny, o średniej plenności. Rośliny są średniej wielkości, o pokroju rozłożystym i 35-cm ogonkach. Jest ceniony ze względu na wysoką jakość ciemnoczerwonych (skórka i miąższ) ogonków.
Wiśniowy - średnio wczesny, o średniej plenności. Średniej wielkości rośliny charakteryzują się ciemnoczerwonym zabarwieniem bardzo smacznych ogonków o przeciętnej długości 40 cm. Malinowy (fot. 3) - późny. Roślina ma rozłożysty pokrój. Rozeta jest niska, średniej wielkości, ogonki liściowe są czerwone, jednolicie wybarwione na całej długości. Miąższ - czerwony, soczysty, smaczny - często bywa włóknisty. Odmiana ta jest mało odporna na choroby.
Koral - średnio wczesny. Rośliny o rozłożystym pokroju są średniej wielkości. Wykształcają szerokie, smaczne i soczyste ogonki liściowe, o zielonkawoczerwonym zabarwieniu i średniej długości 35 cm. Ponadto w uprawach lokalnych znajduje się jeszcze wiele innych odmian, m.in. Wilmowski, Przeworski, Olbrzym Amerykański, Delikates, Holsztyński Krwisty, Sutton, Wiktoria Ulepszony, Raspberry, Cyklop. | ||||
|
| ||||
| Wymagania klimatyczne i glebowe | ||||
| Rabarbar ma matę wymagania termiczne i jest odporny na mróz nawet przy bezśnieżnych zimach. Rośliny rozpoczynają wegetację wczesną wiosną, bezpośrednio po stopnieniu śniegu i powierzchniowym rozmarznięciu gleby. Pojawiające się pąki liściowe w stanie nierozwiniętym wytrzymują spadki temperatury do -10°C. Ze względu na małe wymagania świetlne rabarbar może być uprawiany na stanowiskach zacienionych, choć w pełnym świetle otrzymuje się wcześniejszy plon. Z uwagi na dużą masę wegetatywną warzywo to ma spore wymagania wodne. Przy niedostatku wody w glebie oraz w wysokiej temperaturze liście rosną słabiej, czego następstwem jest niższy i gorszy jakościowo plon. Ogonki liściowe są wówczas włókniste, słabo wybarwione i mało soczyste. Pod plantacje rabarbaru odpowiednie są gleby wilgotne, które wiosną utrzymują dużą ilość wody. Ze względu na głęboki system korzeniowy roślin nieprzydatne są te o zbyt wysokim poziomic wody gruntowej (optymalny 1-1,5 m). Przy nadmiarze wody w podłożu rośliny giną z powodu niedostatku tlenu już po kilkunastu dniach. Rabarbar wymaga żyznej i próchnicznej gleby, o odczynie lekko kwaśnym do obojętnego (pH 5,8-7,0). Przy pH poniżej 5,8 przed wysadzeniem karp niezbędne jest wapnowanie węglanem wapnia w ilości 2 t/ha (niskie pH sprzyja gromadzeniu się w ogonkach liściowych większej ilości kwasu szczawiowego). Ze względu na długi okres użytkowania plantacji należy zadbać o staranny wybór miejsca i przygotowanie stanowiska. Pole powinno być wolne od chwastów, zwłaszcza tych wieloletnich i głęboko się korzeniących. Najlepsze jest stanowisko po okopowych i łąkach, nieco gorsze po zbożach. Ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia na korzeniach zgnilizny fioletowej (powodowanej przez grzyb Rhizoctonia violacea) należy unikać lucerny jako przedplonu. | ||||
|
| ||||
| Rozmnażanie | ||||
| W produkcji warzywniczej rabarbar rozmnażany jest wegetatywnie, przez podział karp, gdyż z wysiewu nasion otrzymuje się zbyt zróżnicowane potomstwo. Sadzonki uzyskuje się z roślin 4-6-letnich. Zdrowe, grube karpy, z licznymi pąkami liściowymi i korzeniami przybyszowymi, po wykopaniu dzieli się ostrym nożem tak, aby powierzchnia cięcia była gładka i jak najmniejsza. Sadzonki powinny mieć masę 250-500 g, przynajmniej jeden pąk liściowy, 1-3 korzeni oraz jasny, jędrny miąższ. Karpy sadzi się po 2-3 dniach, gdy miejsce cięcia zaschnie i zmniejszy się niebezpieczeństwo infekcji. | ||||
|
| ||||
| Zakładanie plantacji | ||||
| Można to robić wiosną lub jesienią. Najkorzystniejszym terminem jest koniec września - początek października. Rabarbar wysadzony jesienią lepiej ukorzenia się i w pierwszym roku otrzymujemy znacznie silniejsze rośliny niż z nasadzeń wiosennych. Ten ostatni termin zalecany jest w rejonach o surowej zimie, gdzie istnieje duże ryzyko wymarznięcia młodych roślin. Niezależnie od terminu zakładania plantacji, jesienią należy wykonać głęboką orkę z pogłębiaczem. Rozstawa roślin uzależniona jest od żyzności i typu gleby oraz odmiany rabarbaru. Najczęściej zaleca się rozstawy: 1 x 1 m, l x 1,5 m lub 1,5 x 1,5 m. Obecnie, ze względu na zmechanizowanie prac pielęgnacyjnych, są one większe: 2 x 2 m, 2 x 1,5 m oraz 2 x 1 m. Karpy rabarbaru należy sadzić głęboko, tak aby pąki wierzchołkowe sadzonek znajdowały się na głębokości 1-2 cm pod powierzchnią ziemi. | ||||
|
| ||||
| Nawożenie | ||||
| Ze względu na duże wymagania pokarmowe rabarbaru, przed założeniem plantacji konieczne jest rozrzucenie obornika (40-80 t/ha), najlepiej wczesną jesienią. W zależności od zasobności gleby, przed wysadzeniem roślin wysiewa się nawozy mineralne: N-50-80 kg/ha, P - 30-50 kg/ha, K - 100-170 kg/ha. W kolejnych latach, co drugi lub trzeci rok, wskazane jest przyoranie jesienią w międzyrzędziach obornika (40-50 t/ha). Zamiast niego wykorzystać można gnojowicę (10-20 l/m2), pamiętając o jej przykryciu glebą. Coroczne nawożenie mineralne w ilości: N - 70-140 kg/ha (dawkę większą niż 100 kg na hektar należy podzielić na dwie), P - 40-50 kg/ha, K - 120-160 kg/ha przeprowadza się po zakończeniu zbioru liści (czerwiec, lipiec). Nawożenie letnie dostarcza roślinom składników pokarmowych, niezbędnych do regeneracji masy wegetatywnej i zgromadzenia w karpie zapasów potrzebnych do rozwoju w następnym roku. Azot podawany w formie siarczanu amonu lub mocznika wpływa na zmniejszenie zawartości kwasu szczawiowego w liściach. Pierwszy z tych nawozów zakwasza glebę, dlatego przy użyciu go należy pamiętać o wapnowaniu. W nawożeniu potasem lepsze są wysokoprocentowe sole potasowe, także wpływające na zmniejszenie gromadzenia się kwasu szczawiowego w roślinach rabarbaru. | ||||
|
| ||||
| Zabiegi pielęgnacyjne | ||||
| W pierwszym roku uprawy plantację odchwaszcza się ręcznie lub mechanicznie, co eliminuje niebezpieczeństwo uszkodzeń młodych roślin herbicydami. W następnych latach chwasty można zwalczać chemicznie preparatami zalecanymi w aktualnym Programie ochrony warzyw. Niezbędnym zabiegiem jest usuwanie pojawiających się pędów kwiatostanowych. Wyłamuje się je natychmiast po wychyleniu się z liści. Pozostawienie pędów generatywnych na roślinie powoduje niepotrzebne zużycie składników pokarmowych, obniżenie masy liści i pogorszenie jakości ogonków liściowych. Skłonność do wytwarzania pędów nasiennych jest cechą odmianową - rośliny tworzące dużą liczbę liści w rozecie wytwarzają również więcej pędów kwiatostanowych. W okresie wegetacji, w miarę potrzeby, spulchnia się międzyrzędzia kultywatorem. | ||||
|
| ||||
| Choroby i szkodniki | ||||
| Do najgroźniejszych chorób rabarbaru należą, zgnilizna karp i zgnilizna ogonków liściowych, wywoływane przez bakterie i grzyby. Drogą infekcji są wszelkie uszkodzenia mechaniczne roślin. Niekiedy rabarbar może być również porażany przez inne choroby grzybowe: mączniaka rzekomego, rdzę rabarbaru oraz plamistości liści rabarbaru. Na rabarbarze żerują m.in. dwa chrząszcze z rodziny stonkowatych, kałdunica zielonka i kałdunica rdestówka. Zarówno owady dorosłe, jak i larwy wgryzają się w liście. Zabiegi chemiczne należy wykonywać po zakończeniu zbiorów. | ||||
|
| ||||
| Zbiór i przygotowanie ogonków liściowych do sprzedaży | ||||
| Ogonków liściowych nie zbiera się w pierwszym roku uprawy. W drugim, gdy rośliny są dostatecznie silne, można plantację eksploatować przez około 3 tygo. dnie, przeprowadzając 3, 4 zbiory liści. W latach następnych okres zbiorów jest dłuższy i trwa najczęściej do końca czerwca. Ze względu na niską jakość ogonków oraz nadmierne osłabienie karp rabarbaru niewskazane są zbiory w lecie i jesienią. Jednorazowo można wyłamać z rośliny do kilku liści, raz, względnie dwa razy w tygodniu. Plantację użytkuje się przez 10-15 lat, ale najlepsze wyniki osiąga się w 4.-8. roku uprawy. Plon zależy od wieku plantacji, odmiany, typu gleby, okresu i liczby zbiorów, a także nawożenia oraz pielęgnacji. Ogonki liściowe powinny mieć minimum 25 cm długości i przynajmniej 2 cm szerokości u nasady. Blaszkę liściową odcina się na wysokości nie większej niż 5 cm od końca ogonka. Tak przygotowany rabarbar wiąże się w pęczki. Można je przechowywać przez 2 tygodnie w temperaturze od 0°C do 1°C i wilgotności względnej powietrza powyżej 90%, a do 4 tygodni - opakowane w folię polietylenową. | ||||
|
| ||||
| Uprawa przyspieszona | ||||
Ogonki liściowe rabarbaru z roślin osłanianych są smaczniejsze, delikatniejsze, bardziej soczyste oraz ładniej wybarwione. Dla ich uzyskania, plantację zakłada się w nieco inny sposób. Karpy sadzi się w polu w rozstawie mniejszej niż 1 x 1 m (np. 0,8 x 0,8 m) i nie eksploatuje ich przez pierwsze dwa lata, a jedynie intensywnie nawozi. W trzecim roku uzyskuje się silne karpy o dużej masie wegetatywnej. Dla przyspieszenia plonów okrywa się rośliny folią lub włókniną. Można osłaniać pojedyncze rośliny lub całe ich rzędy. Konstrukcję tuneli wykonuje się z drutu o średnicy 5 mm, pociętego na 2-metrowe kawałki. Wygięte pałąki ustawia się co 1 m i przykrywa folią, której brzegi przysypuje się ziemią. Takie tunele wymagają jednak wietrzenia w cieple i słoneczne dni. Dobre efekty przyspieszenia daje również przykrywanie roślin folią perforowaną (fot. 4) lub włókniną polipropylenową - bez używania konstrukcji.
Okrywy, o szerokości 200-240 cm, można kłaść bezpośrednio na rośliny, przysypując brzegi ziemią. Szerokość płacht musi mieć pewien ''zapas'', ponieważ rosnące liście unoszą je do góry. Uprawa pod bezpośrednim okryciem jest mniej pracochłonna, ponieważ rośliny nie przegrzewają się - nie trzeba wietrzyć. Niezależnie od rodzaju osłon, celowe jest ściółkowanie gleby czarną folią lub włókniną (fot. 5), przeciwdziałające wzrostowi chwastów i ograniczające parowanie wody. Brzegi materiałów użytych do ściółkowania przysypuje się ziemią, a nad ukazującymi się pąkami liściowymi wycina się otwory. Plantację osłania się i ściółkuje na wiosnę, gdy tylko rozmarznięta gleba pozwoli na przysypywanie brzegów stosowanych materiałów. Rośliny pozostają okryte aż do pierwszego zbioru (najczęściej przez cztery tygodnie).
Rabarbar można też ''pędzić'' zimą. Do tego celu wykorzystuje się różne pomieszczenia, w których możliwe jest utrzymanie temperatury 12-15°C. Jesienią wykopuje się karpy, dołuje je płytko i pozostawia do lekkiego przemarznięcia w temperaturze niewiele niższej niż 0°C. ''Pędzenie'' rozpoczyna się w listopadzie lub grudniu. Do zbioru ogonków można przystąpić po 4-5 tygodniach, a rośliny eksploatuje się przez 5-6 tygodni. Mgr Andrzej Sałata jest pracownikiem Akademii Rolniczej w Lublinie. | ||||
