• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 12/2003

CHOROBY KORY DRZEW OWOCOWYCH (CZ. I)

Choroby kory i drewna stanowią coraz większe zagrożenie w intensywnej produkcji sadowniczej. Często, wkrótce po posadzeniu, obserwujemy obumieranie i zamieranie wielu drzew. Straty są jeszcze większe, gdy po porażeniu 4–5-letnich drzew sukcesywnie wyniszczane są poszczególne partie ich koron, aż do całkowitego obumarcia. W uprawie drzew ziarnkowych choroby kory kojarzą się producentom ze zgorzelą kory, rakiem drzew owocowych lub zgnilizną pierścieniową podstawy pnia. U drzew pestkowych dostrzegany jest tylko rak bakteryjny. Patogenów atakujących korę i drewno drzew owocowych jest jednak znacznie więcej. W początkowym okresie rozwoju procesu chorobowego objawy u wszystkich są bardzo podobne. Jeszcze nie tak dawno niewielu producentów zaliczało brunatną zgniliznę owoców drzew ziarnkowych do chorób kory, gdyż najwyraźniejsze jej objawy występują na owocach. Podobnie wygląda postrzeganie objawów brunatnej zgnilizny owoców drzew pestkowych — dostrzegamy tylko obumieranie kwiatów i zgniliznę owoców. W ostatnich kilkunastu latach pojawiło się wiele grzybów atakujących korę drzew owocowych i stanowiących coraz większe zagrożenie dla sadów i szkółek drzew owocowych. Sadownicy powinni pamiętać również o tym, że im więcej chorób kory w sadzie, tym silniejsze porażenie owoców oraz większe straty w czasie ich przechowywania.

Zgorzel kory

Na jabłoniach najczęściej występuje zgorzel kory, powodowana przez grzyby Gloeosporium album i G. perennans. Na porażonych pędach kora brunatnieje, zapada się, łuszczy i zamiera (fot. 1). Nekroza obejmuje cały obwód pędu, co prowadzi do jego obumierania powyżej zmian chorobowych. Patogeny powodują również zamieranie krótkopędów. Na grubych konarach i pniach występują podłużne pasy obumarłej kory. Widoczne są na nich ciemne wzniesienia będące skupieniami zarodników konidialnych. Grzyby zimują saprofitycznie na obumarłej korze bądź jako pasożyty kory i owoców. Źródłem zakażeń są zarodniki konidialne zlokalizowane w jasnoszarych acerwulusach na obumarłej korze. Wnikają one przez blizny po opadłych liściach, rany po zerwanych owocach oraz po mechanicznych uszkodzeniach kory (cięcie, szczepienie, żerowanie owadów). Przed zbiorem dochodzi także do zakażeń owoców przez przetchlinki. Grzybnia rozwija się w jabłkach saprofitycznie, ale gdy osiągną dojrzałość konsumpcyjną, uaktywnia się i powoduje ich gnicie. Objawy w postaci nekrozy kory na pędach w początkowym okresie choroby przypisywane są grzybom wywołującym zgorzele kory, ale powodowane mogą być przez inne patogeny.


FOT. 1. ZGORZEL KORY JABŁONI

Rak drzew owocowych

Jest chorobą, której objawy nasilają się we wszystkich rejonach uprawy jabłoni. Grzyb (Nectria galigena) poraża głównie jabłonie, rzadziej grusze, ale także drzewa parkowe i alejowe (buki, jesiony, jarzębiny, głogi, wierzby) oraz krzewy. Zakażeniu ulegają pnie, konary, młode pędy, krótkopędy oraz owoce. W miejscu zakażenia na pędach kora brunatnieje, zapada się i ulega nekrozie. Niekiedy przypomina to symptomy zgorzeli kory. Dopiero później na obrzeżu rany pojawiają się charakterystyczne zgrubienia spowodowane nadmiernym wytwarzaniem tkanki kalusowej, w której patogen szczególnie dobrze się rozwija, prowadząc do szybkiego jej wyniszczenia (fot. 2). Na porażonych gałęziach pojawiają się różnej wielkości zrakowacenia. Grzyb niszczy nie tylko miękisz korowy, ale także drewno. Objawia się to ściemnieniem rdzenia pędów. Na obumarłej tkance korowej pojawiają się późną jesienią i zimą kuliste, brunatnoczerwone owocniki stadium doskonałego (perytecja). Od wiosny aż do późnego lata na porażonych tkankach dominują białożółte skupienia zarodników konidialnych (sporodochia). Zimuję grzybnia w porażonych pędach, brunatnoczerwone perytecja na obumarłej tkance korowej. Grzyb dysponuje bardzo dużym potencjałem infekcyjnym, gdyż przez cały rok nieprzerwanie występuje któraś z form zarodnikowania. Jesienią i zimą, gdy prowadzone jest cięcie, występuje w warunkach polskich maksimum wysiewu zarodników workowych. Jesienią często obok siebie spotykane są obydwie formy zarodnikowania. Dominują zarodniki konidialne uwalniane z białożółtych sporodochiów. Zakażają one pędy przez rany naturalne (blizny po zerwanych owocach). W okresie defoliacji blizny po opadłych liściach są najważniejszymi wrotami infekcji. Z praktyki wiadomo, że większość zakażeń pędów jabłoni ma miejsce właśnie w okresie późnej jesieni. Dlatego w programach ochrony jabłoni w większości krajów europejskich zaleca się opryskiwanie drzew preparatami miedziowymi w czasie opadania liści. Najbardziej wrażliwe na infekcje są świeże blizny. Po 10 dniach od opadnięcia liści prawdopodobieństwo zakażeń jest już bardzo małe. Ze względu na rozwój grzybni nie tylko w miękiszu korowym, ale i w wiązkach przewodzących, wyniszczenie tego patogenu jest bardzo trudne. W porażonych pędach grzybnia przerasta w obydwu kierunkach nawet do 35 cm od miejsca infekcji. Wielokrotnie u niektórych odmian liście zasychają, ale większość z nich pozostaje na drzewach. W takich kwaterach obserwuje się słabsze porażenie przez patogen jesienią, ale może dojść do zakażeń przez rany powstałe na skutek uszkodzenia kory (cięcie, uszkodzenia mrozowe) w okresie zimowo-wiosennym. Możliwość infekowania różnych części rośliny oraz obfite zarodnikowanie powoduje w sprzyjających patogenowi warunkach szybkie rozprzestrzenianie się choroby. Konidia i askospory mogą kiełkować w temperaturze 0–30°C. Ostatnio u niektórych odmian ('Golden Delicious', 'Gloster', 'Koksa Pomarańczowa') objawy porażenia owoców występują przed zbiorem w postaci zgnilizny kielicha (fot. 3), zwłaszcza tam, gdzie znajdują się aktywne, zarodnikujące zrakowacenia na pędach lub pniach.


FOT. 2. RAK DRZEW OWOCOWYCH


FOT. 3. ZGNILIZNA KIELICHA, POWODOWANA PRZEZ PATOGENA WYWOŁUJĄCEGO
RAKA DRZEW OWOCOWYCH

Zgnilizna pierścieniowa podstawy pnia

Kolejną chorobą stanowiącą duże zagrożenie dla sadów jabłoniowych (atakuje także grusze i drzewa pestkowe) jest zgnilizna pierścieniowa podstawy pnia. Wywoływana jest przez patogena Phytophthora cactorum rozwijającą się w glebie, a czyniącego także znaczne szkody w uprawie truskawek. Choroba najczęściej zagraża drzewom rosnącym na mokrych i ciężkich glebach — jest szczególnie niebezpieczna, gdy zaatakuje szyjkę korzeniową drzewa lub dolną część pnia. Na korze pojawiają się brunatnofioletowe, zapadające się plamy. Kora ulega nekrozie, pęka i odpada odsłaniając drewno (fot. 4).


FOT. 4. ZGNILIZNA PIERŚCIENIOWA PODSTAWY PNIA

U podstawy pnia powstają rozległe rany, które w miarę rozwoju choroby obejmują cały jego obwód prowadząc do szybkiego obumierania drzewa. Patogen powoduje także zgnilizny owoców. Formą zimującą jest grzybnia w glebie oraz oospory w porażonych tkankach
i resztkach roślin. Do zakażeń dochodzi najczęściej przez zranienia kory w miejscu szczepienia lub okulizacji. Formą infekcyjną są zarodniki pływkowe lub grzybnia. W rejonach większego nasilenia choroby należy zwracać uwagę na sadzenie drzewek na podkładkach mało na nią wrażliwych.

Mało znane formy raka

Rak powierzchniowy kory drzew ziarnkowych (Cryptosporiopsis corticola) oraz czarny rak jabłoni (Sphaeropsis malorum) są chorobami trudnymi do rozpoznania nawet dla doświadczonych praktyków. Ze względu na pewne podobieństwo objawów chorobowych do symptomów zgorzeli kory, często błędnie przypisuje się wywoływanie choroby grzybom z rodzaju Gloeosporium. Podobne objawy i przebieg cyklu rozwojowego ma sprawca raka kory drzew ziarnkowych.
Każdy z tych patogenów (Cryptosporiopsis corticola oraz Sphaeropsis malorum) poraża wierzchnie warstwy kory. Obserwuje się wtedy jej brunatnienie, zapadanie, pękanie i złuszczanie (fot. 5). Plamy są rozległe, a całkowite "zaobrączkowanie" pędów prowadzi do ich obumierania. C. corticola zimuje w postaci grzybni w porażonych pędach, na których wiosną pojawiają się ciemne wypukłości (acerwulusy) będące skupieniami zarodników konidialnych. Wrotami infekcji są wszelkiego rodzaju uszkodzenia kory na pędach (fot. 6). Objawy czarnego raka jabłoni są łatwiejsze do rozpoznania w końcowej fazie choroby. Wówczas grzyb S. malorum powoduje czernienie, obumieranie i odpadanie kory od drewna (fot. 7). Prowadzi to do powstawania otwartych, koncentrycznych ran o nierównej powierzchni. W ich obrębie są widoczne liczne ciemnobrunatne piknidia (skupienia zarodników konidialnych).


FOT. 5. RAK DRZEW OWOCOWYCH NA JABŁONI


FOT. 6. RAK DRZEW OWOCOWYCH — WIDOCZNE INFEKCJE PRZEZ BLIZNY PO OPADŁYCH LIŚCIACH


FOT. 7. CZARNY RAK JABŁONI

Po mroźnych zimach

W młodych sadach jabłoniowych po mroźnych zimach występuje cytosporoza jabłoni  (Cytospora spp.), atakująca drzewa uszkodzone przez mróz lub osłabione przez występowanie niekorzystnych warunków zewnętrznych (np. suszę). Wówczas wzdłuż konarów i pędów powstają rozległe nekrozy, rozpoczynające się najczęściej wokół obumarłych sęczków, ran po cięciu lub uszkodzeń kory. Kora przybiera zabarwienie jasnobrunatne i pokrywa się licznymi, ciemnymi punktami, będącymi skupieniami zarodników. Obumarła kora łuszczy się odsłaniając drewno. Charakterystycznym objawem jest nagłe więdnięcie i obumieranie pojedynczych konarów lub gałęzi w koronie drzewa (fot. 8). Patogeny zimują w formie grzybni i piknidiów na porażonych częściach drzew. Wrotami zakażeń są uszkodzenia kory. Szybkiemu rozwojowi choroby sprzyja niedobór wody w miękiszu korowym. Grzyby te są także powodem zgnilizn owoców w przechowalni.


FOT. 8. CYTOSPOROZA JABŁONI

Brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych

Jest chorobą owoców powodowaną przez grzyb Monilia fructigena. W przypadku silnego porażenia dochodzi do brunatnienia i obumierania kwiatów. Rzadko natomiast tę chorobę kojarzymy z objawami na pędach. Pojawiają się tam brunatne plamy (fot. 9), w których obrębie widać żółtokremowe brodawki (sporodochia), często dochodzi do obumierania krótkopędów. Grzyb zimuje w zmumifikowanych owocach i w chorych pędach. Patogen wnika do pędów przez rany, a do owoców także przez przetchlinki. Źródłem infekcji pierwotnych są zarodniki konidialne zebrane w sporodochiach na zmumifikowanych owocach, rzadziej — na porażonych pędach. Owocniki stadium doskonałego tworzą się na zmumifikowanych owocach, lecz nie mają większego znaczenia w cyklu rozwojowym patogenu. Grzyb, ze względu na obfite zarodnikowanie, zwłaszcza na porażonych jabłkach, może w sprzyjających warunkach dokonywać wielu infekcji. Szczególne znaczenie w porażeniu pędów mają mumie pozostawione na drzewach — po okresie zimowania w miejscu kontaktu pędu
z takim owocem widoczne jest obumieranie kory.


FOT. 9. BRUNATNA ZGNILIZNA NA PĘDACH JABŁONI

W zwalczaniu chorób kory niezwykle ważne są zabiegi profilaktyczne

  • Eliminowanie źródła choroby znajdującego się w koronie drzewa — wycinanie pędów z zamierającą korą w najwcześniejszych fazach rozwojowych. W przypadku niektórych chorób (rak drzew owocowych), jeśli jest to możliwe, znacznie poniżej miejsca infekcji, gdyż grzybnia rozwija się w wiązkach przewodzących.
  • Usuwanie źródeł infekcji pierwotnej — owoców (zmumifikowanych) pozostawionych na drzewach. Stanowią źródło zakażeń wczesną wiosną.
  • Po wystąpieniu objawów na pniach i grubych konarach wycinanie porażonej tkanki korowej aż do drewna i zabezpieczanie powstałych ran pastami ochronnymi.
  • W rejonach o dużym zagrożeniu niektórymi chorobami (rakiem drzew owocowych, rakiem bakteryjnym drzew owocowych) zabezpieczanie w okresie defoliacji blizn po opadłych liściach przez opryskiwanie fungicydami miedziowymi.
  • Zabezpieczanie ran na pędach po gradobiciu przez opryskiwanie drzew fungicydami o działaniu układowym.
  • Usuwanie z sadu silnie porażonych drzew z objawami chorobowymi na pniach.
  • Unikanie przenoszenia patogenów na narzędziach do cięcia. Należy je dezynfekować w roztworach 70% alkoholu lub 10% podchlorynu sodu.

Autor jest pracownikiem Akademii Rolniczej w Krakowie