Pochodzenie i odmiany

Rodzaj Hippeastrum jest reprezentowany przez około 50 (80) gatunków dziko rosnących w krajach Ameryki Środkowej i Południowej, w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego. Od dziesiątków lat błędnie nazywa się zwartnicę amarylisem. Tymczasem ten ostatni pochodzi z Afryki Południowej (reprezentowany jest tylko przez jeden gatunek — Amaryllis belladonna), tworzy 8–12 dzwonkowatych, różowych kwiatów, które pojawiają się w końcu lata i nie jest produkowany na skalę wielkotowarową.

Hodowla hipeastrum rozpoczęła się w Holandii oraz w Belgii już w końcu XVIII wieku. Gatunki przywożone przede wszystkim z Brazylii i Peru dały początek pierwszym odmianom, a 100 lat później holenderska firma Krelages oferowała ich już 350. W połowie ubiegłego stulecia hodowlą twórczą zajmowały się przede wszystkim 3 firmy: van Tubergen, Ludwig & Co. oraz W. S. War­menhoven.

Rejestrację odmian prowadzi międzynarodowe stowarzyszenie — The American Amaryllis Society.
Obecnie uprawia się około 300 odmian, różniących się siłą wzros­tu, barwą, wielkością i kształtem kwiatów, liczbą kwiatów na pędzie oraz liczbą pędów wyrastających z cebul określonej wielkości.

Od wielu lat do najbardziej znanych odmian (65% ogólnej liczby sprzedawanych kwiatów) należą 'Red Lion'— czerwona i 'Apple Blossom' — biała z różowymi smugami (tabela).

Charakterystyka najważniejszych odmian hipeastrum

Terminy uprawy i przygotowanie cebul

Największe zapotrzebowanie na kwiaty hipeastrum przypada na miesiące zimowe i wczesnowiosenne.
W zależności od planowanego terminu kwitnienia, różny jest termin sadzenia cebul, a także sposób ich przygotowania, tak zwane preparowanie.

1. Termin wczesny — na kwitnienie w grudniu.

• Sadzenie cebul przypada w październiku, do połowy lis­topada.
• Cebule przechowuje się przez 10 tygodni w temperaturze 13°C i wilgotności 70–80%, a 10 dni przed sadzeniem w temperaturze 23–25°C, która przyspiesza wzrost roślin.

2. Termin normalny — na kwitnienie od stycznia do marca.

• Sadzenie cebul od końca listopada do lutego.
• Cebule przechowuje się przy wilgotności 70–80%, w temperaturze 13°C co najmniej 10 tygodni, a 7–14 dni przed sadzeniem podwyższa się temperaturę do 23–25°C.

3. Termin późny — na kwitnienie od końca marca do maja.

• Sadzenie cebul od końca lutego do początku kwietnia.
• Cebule przechowuje się najpierw w temperaturze 13°C przez 6–8 tygodni, a potem w temperaturze 5°C, przy wilgotności względnej powietrza 70%. Traktowanie cebul wysoką temperaturą (23–25°C) bezpośrednio przed sadzeniem nie jest konieczne, ale przyspiesza zbiory kwiatów.

Przygotowanie podłoża i sadzenie cebul

Podłoże powinno być przepuszczalne, próchniczne, odkażone. Najczęś­ciej jest to substrat złożony z ziemi liś­ciowej (z przekompostowanych liś­ci bukowych), torfu i grubego piasku zmieszanych w proporcji objętościowej 1 : 1 : 1. Dodaje się też niewielką ilość przekompos­towanego krowieńca lub kompostu popieczarkowego, a także nawóz mineralny o spowolnionym działaniu w dawce 1,5–2 kg/m³. Na początku uprawy hipeastrum ma małe wymagania pokarmowe i rośliny są wrażliwe na zasolenie podłoża; przewodnictwo elektryczne roztworu glebowego (EC) powinno wynosić około 1,0 mS/cm. W kwaśnym podłożu, o pH poniżej 5,5, cebule źle się ukorzeniają i kwitnienie jest opóźnione. Zaleca się więc utrzymywanie odczynu pH 6–6,5 tym bardziej, że niedobór wapnia wpływa na łamliwość pędów. Przed sadzeniem podłoże trzeba obficie podlać.

Wielkość plonu kwiatów zależy przede wszystkim od wielkości cebul, ale także od odmiany. Zarówno do uprawy wielkotowarowej, jak i amatorskiej, sprzedaje się cebule o obwodzie co najmniej 20 cm. U odmian wielkokwiatowych lepiej sadzić większe cebule; z cebul o obwodzie 24–26 cm otrzymuje się rośliny z jednym pędem, a cebule o obwodzie 28–30 cm tworzą po 2, 3 pędy kwiatostanowe. Odmiany o małych kwiatach dają po 2 pędy z cebul o obwodzie 24–26 cm, a 1 pęd z cebul 20–22-centymetrowych. Na rozpowszechnienie zasługują odmiany polskiej hodowli (Hippeastrum chmielii), o małych kwiatach, ale zdolne do kwitnienia z cebul o obwodzie poniżej 20 cm i wyróżniające się wysokim plonem cebul przybyszowych.

Zwartnicę uprawia się najczęściej na zagonach podwyż­szonych (fot. 1), rzadziej natomiast na stołach (fot. 2). Na 1 m² sadzi się 25–40 cebul, w zależności od ich wielkości i siły wzrostu odmiany. Te same cebule można wykorzystać do uprawy przez 3, 4 sezony, a potem stają się bezwartościowe. W ostatnim roku uprawy, gdy wiadomo, że cebule nie będą już więcej użyte, można posadzić je nieco gęściej, czyli nawet 50 na metrze kwadratowym. Zbyt długie korzenie można skrócić do 10–15 cm. Wierzchołek cebuli, zwykle około 1/3 jej wysokoś­ci, pozostawia się nieprzykryty podłożem.

Fot. 1. Uprawa hipeastrum na zagonach podwyższonych, w tunelu foliowym

Fot. 2. Uprawa na stołach w pierścieniach, w szklarni

Pielęgnowanie roślin

Hipeastrum uprawia się w jasnych szklarniach, przy pełnym dostępie światła, ale podczas kwitnienia trzeba roś­liny chronić przed silnym słońcem. Cieniowanie jest też konieczne od końca marca, aby nie dopuścić do przegrzania się liści.

W najwcześniejszym terminie uprawy temperatura powietrza powinna wynosić 23°C w dzień i 18–20°C w nocy, a wilgotność względną powietrza utrzymuje się na poziomie 60–80%. Po posadzeniu cebul temperatura podłoża powinna wynosić 20°C i dopiero, gdy dobrze rozwiną się korzenie, a rośliny zaczynają szybko rosnąć, można temperaturę podwyższyć o 1–2°C. Niższa może przedłużyć uprawę nawet o 4 tygodnie. Zimą rozciąga się kurtyny energooszczędne, najlepiej ruchome, które powinno się zwijać podczas pochmurnej pogody, aby wilgotność powietrza nie była za wysoka. Zagony można też po posadzeniu cebul przykryć niskimi tunelami z perforowanej folii, którą zdejmuje się po mniej więcej 2 tygodniach, gdy pędy zaczynają się szybko wydłużać.

W terminie normalnym i późnym temperatura powietrza powinna wynosić 18–20°C, a podłoża około 18°C. Niezależnie od terminu uprawy, dopiero po zbiorze kwiatów obniża się temperaturę stopniowo do 14–16°C.

Wilgotność podłoża musi być umiarkowana, ale stała, gdyż od tego zależy właściwe ukorzenienie się cebul, ich dobre przyrosty, a także silny wzrost części nadziemnej. Skutkiem zbyt su­chego powietrza jest korkowacenie liś­ci. Coraz częściej do nawadniania używa się linii kroplujących, aby nie moczyć kwiatostanów.
Podlewanie z góry dopuszczalne jest tylko do czasu ukazania się szypuł kwiatostanowych.

Rośliny dokarmia się nawozami wieloskładnikowymi w postaci zawiesiny lub roztworu o koncentracji 0,2%. Do końca kwitnienia wystarczy zasilanie co 3 tygodnie, natomiast później, w okresie intensywnego wzrostu liści zalecane jest nawożenie co 2 tygodnie, aż do czerwca.

Zimą i wczesną wiosną hipeastrum bardzo korzystnie reaguje na dokarmianie dwutlenkiem węgla w stężeniu 1000 ppm.

Dla odmian wielkokwiatowych, silnie rosnących, na przykład 'Apple Blossom' czy 'Scarlet Globe', wskazane jest zakładanie konstrukcji wspierającej. Wystarczy jedno piętro siatki, o dużych oczkach (23 x 23 cm), którą podnosi się w miarę wzrostu roślin tak, aby 1/3 długości liści była nad siatką. Można też rozciągać druty co 30 cm, najczęściej wzdłuż zagonów.

Zbiór i przechowywanie kwiatów

Zbiór kwiatów rozpoczyna się już po upływie 5–7 tygodni od posadzenia cebul. Trwa on kilka tygodni, gdyż roś­liny nie zakwitają jednocześnie.

Kwiaty ścina się, gdy pierwsze pąki w kwiatostanie są rozluźnione, z widoczną barwą, ale jeszcze się nie otwierają. Sortowanie odbywa się na podstawie długości pędów i liczby pąków na pędzie. Najlepiej, jeśli kwiaty mogą być przygotowane od razu do wysyłki. Bezpośrednio, po krótkim schłodzeniu w temperaturze 8–10°C, kwiatostany owija się cienkim papierem, a następnie układa pędy w pudłach kartonowych z wyściółką z miękkiego papieru, którym oddziela się też kolejne warstwy kwiatów. Kwiaty, które muszą być przechowywane, umieszcza się w wodzie w chłodni o temperaturze 10–12°C lub na sucho w temperaturze 8–10°C, ale tylko na 2–3 dni. Niższa temperatura powoduje sinienie kwiatów. W wodzie nasady pędów łatwo pękają (są puste) i dlatego często po posortowaniu producenci owijają je klejącą taśmą. Odbiorcy nie muszą wtedy przed sprzedażą silnie skracać, wywiniętych ku górze, części pędów.

Dalsza uprawa

Po zakończeniu zbioru kwiatów uprawia się rośliny jeszcze przez pół roku, gdyż wtedy liście rosną silnie i cebule powiększają swoje rozmiary. Tworzą się już wówczas zawiązki kwiatostanów na następny sezon uprawy; w dużych cebulach powstają nawet 3, 4 pędy, co 2–2,5 miesiąca, zawsze przedzielone zawiązkami 4 liści.

W zależności od planowanego terminu sadzenia cebul, spoczynek roślin przypada latem lub jesienią. Odpowiednio wcześnie przed tym okresem przerywa się zasilanie i stopniowo ogranicza podlewanie roślin. Spoczynek powinien trwać co najmniej 3 miesiące, aby cebule nadawały się do uprawy w kolejnym sezonie. Zwyk­le wykopuje się cebule. Powinno się je ostrożnie podważać, aby przy wyjmowaniu nie oderwała się piętka z korzeniami, a także uprzednio obciąć liście kilka centymetrów nad cebu­lami. Można pozostawić cebule w podłożu, ale oszczędność robocizny, jakiej wymaga wykopywanie cebul nie równoważy wielu wad tej drugiej technologii uprawy. Niemożliwe jest bowiem kontrolowanie temperatury podczas chłodzenia i preparowania. Utrzymanie temperatury około 15°C w końcu lata jest trudne, nawet gdy szklarnię lub tunel intensywnie się wietrzy i silnie cieniuje. Wymuszone chłodzenie zimną wodą przy wykorzystaniu rur do ogrzewania podłoża jest natomiast kosztowne. Zwiększa się też niebezpieczeństwo silnego rozwoju chorób, a ponadto nie ma możliwości wykąpania cebul w ciepłej wodzie, które zapobiega rozwojowi nicieni. Najczęściej więc cebule pozostawia się w podłożu tylko w gospodarstwach, w których uprawia się zwartnicę na późne terminy kwitnienia, bez koniecznoś­ci silnego ogrzewania pomieszczenia. Spoczynek roślin przypada wtedy dopiero jesienią i temperatu­rę podłoża 13–15°C osiąga się bez specjalnych zabiegów. Liście usuwa się dopiero po skończonym chło­dzeniu.

Rozmnażanie i produkcja cebul

Zajmują się tym firmy specjalis­tyczne, które oferują materiał kwalifikowany, najwyższej jakoś­ci. Cebule do uprawy wielkotowarowej powinno się kupować tylko z dobrych, sprawdzonych źródeł, aby uniknąć niepowodzenia. Do uprawy amatorskiej przygotowuje się w Holandii cebule najpopularniejszych odmian, w atrakcyjnych opakowaniach, zawierających także specjalną doniczkę (fot. 3).

Fot. 3. Sprzedaż cebul do uprawy amatorskiej

Najwydajniejszą metodą rozmnażania jest sporządzanie sadzonek łuskowych. Cebule o wielkości handlowej, czyli o obwodzie powyżej 20 cm, można otrzymać z sadzonek łuskowych w ciągu 3 sezonów uprawy. Termin sadzenia przypada w marcu lub kwietniu, a zbiór na początku października. W krajach o sprzyjającym klimacie plantacje reprodukcyjne zakłada się w polu, a w Polsce możliwa jest tylko uprawa pod osłonami. Małe cebule, o obwodzie 6–12 cm, sadzi się w ilości 80–100 na 1 m², a większe odpowiednio rzadziej — cebul o obwodzie 16–18 cm powinno się znajdować tylko 40–50 na metrze kwadratowym.

Zalecana temperatura podłoża podczas uprawy małych cebul to 20–22°C, a powietrza 17°C. W okresie letnich upałów konieczne jest cieniowanie szklarni. Podlewa się rośliny 2 lub 3 razy w tygodniu, ale pod koniec uprawy ogranicza się nawadnianie i silnie wietrzy szklarnię. Wzmożona transpiracja przyspiesza bowiem dojrzewanie cebul.

Zbiór cebul odbywa się ręcznie i dopiero po ich wykopaniu obcina się liście. Na noc nie powinno się zostawiać wykopanych cebul w szklarni. Najlepiej zaraz po zbiorze zaprawić je w mieszaninie fungicydów (np. Topsin M 500 SC + Kaptan zaw. 50 WP) — zwykle oprys­kuje się cebule zawiesiną o stężeniu 0,2–0,3%. Ochrona przed nicieniami polega na kąpaniu cebul w wodzie o temperaturze 46°C przez 2 godziny. Suszenie ich w temperaturze 20–23°C powinno trwać około 2 tygodni przy silnej wymianie powietrza. Cebule tracą w tym czasie mniej więcej 15–20% swojej masy.

Po oczyszczeniu z resztek liści odbywa się sortowanie cebul. Te, które nie trafiają do sprzedaży i pozostają w gospodarstwie, są przechowywane do czasu sadzenia w temperaturze 9–13°C. Na 2 ostatnie tygodnie spoczynku można podnieść temperaturę do 20–23°C i wilgotność powietrza do 85–90%; zabieg ten przyspiesza rozwój korzeni i liści.

Małe cebule można uprawiać przez 2 kolejne sezony bez spoczynku i wtedy szybciej dorastają do dużych rozmiarów.

W czasie całego okresu produkcji trzeba starannie chronić rośliny przed szkodnikami i chorobami, z których najgroźniejszą jest czerwona plamistość zgorzelowa wywołana przez grzyb Phoma narcisii (syn. Stagonospora curtisii). U porażonych roślin widoczne są czerwone plamy różnej wielkości na łuskach cebul i korzeniach, a także u nasady liści oraz na pędach. Chore rośliny rosną słabo, a infekcja szybko się rozprzestrzenia na całej plantacji. Konieczne jest zaprawianie cebul przeznaczonych do rozmnażania i sadzonek łuskowych, a także opryskiwanie roślin już wkrótce po rozpoczęciu wegetacji. Do opryskiwania (co 2 tygodnie) zalecane są, między innymi, środki Ditha­-ne M-45 80 WP (0,2%) i Sportak Alpha 380 EC (0,1%).

Fot. 4. 'Hercules'

Fot. 5. 'Nagano'

Fot. 6. 'Rilona'

Fot. 7. 'Susan'

Fot. 8. 'Vera'

Fot. 9. 'Matterhorn'

Fot. 10. 'Jewel'

Fot. 11. 'Ambiance'

Fot. 12. 'Aphrodite'

Fot. 13. 'Calimero'