W 1992 r. wprowadzono do europejskich przepisów rozporządzenia Rady UE nr 2081/92 oraz nr 2082/92, dotyczące produktów rolno-spożywczych związanych z danym regionem lub charakteryzujących się tradycyjnym sposobem produkcji. W ramach harmonizacji polskiego prawa z unijnym pojawiła się konieczność ustanowienia zasad podobnej ochrony płodów rolnych i artykułów spożywczych w naszym kraju.

Za prowadzenie systemu rejestracji oraz nadzór nad przestrzeganiem warunków wytwarzania produktów o określonym pochodzeniu geograficznym i specyficznej tradycyjnej jakości odpowiedzialne są w Polsce Urząd Patentowy — jako jednostka rejestrująca (obecnie zarejestrowane są jedynie sery — oscypek, bryndza, bundz i redykołka — oraz serwatka pod nazwą żentyca) oraz Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych — jako jednostka kontrolna. Do końca października 2004 roku w Polsce obowiązywał okres przejściowy polegający na możliwości utrzymania ochrony dla produktów zapisanych w rejestrach krajowych. Obecnie ochronę polskim towarom przyznaje tylko prowadząca rejestr wspólnotowy Komisja Europejska. Nasze państwo pełnić będzie jedynie rolę pośrednika w przekazywaniu zbadanych pod kątem merytorycznym wniosków o rejestrację na szczeblu unijnym.

Procedura na szczeblu krajowym

W kraju wnioski o rejestrację przyjmuje Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej. Wniosek jest sprawdzany pod kątem zasadności wniesienia oraz spełnienia wymagań formalnych (musi być kompletny i zawierać niezbędne dokumenty). Wniosek uznany za prawidłowy UP ogłasza w "Wiadomościach Urzędu Patentowego" (WUP) dostępnych na stronie internetowej UPRP. Publikacja jest niezbędna do zgłaszania sprzeciwu (może go wnieść każda osoba fizyczna lub prawna) na etapie procedury krajowej.

Rejestracja jest wynikiem dobrowolnej inicjatywy zainteresowanej strony lub producenta.

Według rozporządzenia Rady nr 2081/92 z 14.07.1992 r., w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i oznaczeń pochodzenia produktów rolnych i artykułów żywnościowych — jedynie grupa lub, z zachowaniem pewnych warunków, osoba fizyczna albo prawna jest uprawniona do składania wniosku o rejestrację. Grupa oznacza wszelkie stowarzyszenia (niezależnie od formy prawnej lub składu) producentów i/lub przetwórców tego samego produktu rolnego lub artykułu żywnościowego.

Gdy na określonym obszarze dany produkt wytwarzany jest tylko przez jednego producenta, ten ostatni może wnioskować o rejestrację, o ile nikt inny nie używa specyficznego, lokalnego procesu wytwarzania oraz, jeżeli określony obszar geograficzny wyraźnie różni się od obszarów sąsiednich, lub produkt różni się wyraźnie od innych produktów (rozporządzenie nr 2037/93, regulujące zasady wymagane dla rejestracji oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia). Zgodnie z ustawą z 4.11.2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych, wniosek o rejestrację może dotyczyć tylko jednego produktu rolnego lub środka spożywczego.

Wniosek

Musi on zawierać:

• specyfikację;
• nazwę oraz siedzibę i adres albo imię i nazwisko oraz miejsce zamieszkania i adres wnioskodawcy;
• wskazanie (osoby działającej w imieniu wnioskodawcy, adresu do korespondencji wnioskodawcy, kategorii produktu rolnego lub środka spożywczego);
• informację (czy wnioskodawca ubiega się o rejestrację nazwy pochodzenia, oznaczenia geograficznego albo nazwy specyficznego charakteru produktu rolnego lub środka spożywczego; czy wnioskodawca występuje o ochronę nazwy specyficznego charakteru produktu rolnego lub środka spożywczego; dotyczącą zakresu i częstotliwości kontroli zgodności procesu produkcji produktu rolnego lub środka spożywczego ze specyfikacją);
• streszczenie specyfikacji, obejmujące nie więcej niż 5 stron;
• wykaz dokumentów dołączonych do wniosku o rejestrację.

Wniosek składa się w formie pisemnej oraz na elektronicznym nośniku informacji.

Specyfikacja

Jest głównym elementem wniosku, czynnikiem niezbędnym dla przestrzegania zasad wytwarzania produktu. Składa się z kilku głównych elementów.

Nazwa — powinna zawierać nazwę regio­nu, specyficznego miejs­ca lub, w wyjątko­­wych przypadkach, nazwę kraju. W przypadku oznaczeń geograficznych może to być tradycyjna nazwa, niekoniecznie geograficz­na, wskazująca na to, iż produkt rolny lub artykuł żywnoś­ciowy pochodzą wyłącznie ze specyficznego regionu lub zdefiniowanego obszaru geograficznego. Nazwa nie może zostać zarejestrowana, gdy pozostaje w sprzecznoś­ci z nazwą odmiany roślin lub rasy zwierząt, skutkiem czego może wprowadzić w błąd co do pochodzenia produktu albo, gdy może wprowadzić konsumenta w błąd co do prawdziwej tożsamości produktu.

Opis — określa surowiec, który zostanie użyty do produkcji, oraz właściwości produktu finalnego:

• zewnętrzne (kształt, kolor, masę);
• chemiczne (np. minimalną zawartość tłuszczu, maksymalną zawartość wody);
• mikrobiologiczne (rodzaj obecnych bakterii);
• biologiczne (odmianę, rasę czy gatunek);
• organoleptyczne (kolor, smak, zapach).

Należy wskazać, w jaki sposób produkt może zostać zaprezentowany, gdyż dla takiej formy zostanie on zarejestrowany, np. jako świeży, konserwowy, suszony.

Obszar geograficzny — dokładnie określony rejon, w którym ma miejsce produkcja i/lub proces przetwórczy. Należy załączyć dodatkowe dokumenty, na przykład mapy w formie uproszczonej. Mapa terenu powinna zawierać oznaczenie skali, w jakiej została sporządzona, i być przedstawiona w formie umożliwiającej bezpośrednią reprodukcję. Mapa nie powinna zawierać oznaczeń odnoszących się do pionowego ukształtowania terenu, chyba że jest to konieczne do wskazania granic terenu.

Metody produkcji powinny być — jeżeli to możliwe — niezmienne i charakterystyczne dla danego obszaru.
W pewnych przypadkach w tej części specyfikacji podaje się informacje dotyczące pakowania, o ile grupa składająca wniosek określi i oceni, że pakowanie musi odbywać się na ograniczonym obszarze geograficznym przy zachowaniu wymagań bezpieczeństwa oraz przy zapewnieniu kontroli.

Powiązania — ten termin musi wyjaśniać, dlaczego dany produkt jest powiązany z danym obszarem. Wykazanie, iż obszar geograficzny jest wyspecjalizowany w produkcji danego artykułu, nie jest wystarczające. Zawsze powinien być wskazany wpływ środowiska geograficznego lub innych czynników lokalnych na jakość produktu. Wyjaśnienie powinno zawierać opis obszaru geograficznego z jego naturalnymi i ludzkimi czynnikami, które mają wpływ na jakość i właściwości produktu.

Naturalne czynniki mogą dotyczyć właściwości obszaru, wpływających na technikę oraz nadających surowcowi użytemu do wytworzenia danego produktu szczególnych cech. Informacje mogą dotyczyć jakości gleby lub gruntu rodzimego, warunków geograficznych danego obszaru — rzeźby terenu, nachylenia, klimatu czy mikroklimatu, roślinności, krajobrazu. Należy jednak dowieść, jaki wpływ mają te czynniki na produkt końcowy.

Czynniki ludzkie obejmują lokalne i specyficzne metody produkcji na danym obszarze. Zalicza się do nich możliwość wyboru obszaru pod uprawę (na przykład teren chroniony przed wiatrem), a także wiedzę lub specyficzne umiejętności lokalnych producentów. W większoś­ci przypadków czynniki naturalne ściśle współdziałają z czynnikami ludzkimi. Istotne jest dowiedzenie, w jaki sposób producenci wykorzystali specyficzne właściwoś­ci obszaru w celu unowocześnienia produktu.

Wymagania formalne zgłoszenia:

• Podanie oraz opisy powinny być sporządzone pismem drukowanym w kolorze czarnym.
• Arkusze podania, mapy terenu oraz opisy powinny być sporządzone w formacie A4.
• Wszystkie części zgłoszenia składa się w jednym egzemplarzu, z wyjątkiem (w 2 egzemplarzach) opisu szczególnych cech lub właściwości towarów oraz dokładnego okreś­lenia granic terenu, do którego oznaczenie się odnosi.
• Jeżeli dokumenty w zgłoszeniu sporządzono w języku obcym, należy załączyć do nich tłumaczenie na język polski podpisane przez tłumacza oraz przez zgłaszającego lub pełnomocnika.
• Dokumenty sporządzone za granicą powinny odpowiadać przepisom prawa obowiązującego w danym państwie lub postanowieniom umów międzynarodowych. Urząd Patentowy może żądać ich zalegalizowania przez właściwego miejscowo konsula Rzeczypospolitej Polskiej.

Świadectwo rejestracji zawiera:

• potwierdzenie udzielenia prawa z rejestracji na oznaczenie geograficzne;
• wskazanie uprawnionego z tytułu prawa z rejestracji i numeru tego prawa;
• określenie oznaczenia geograficznego;
• wskazanie towarów, dla których oznaczenie geograficzne jest przeznaczone;
• datę i numer zgłoszenia;
• datę dokonania wpisu w rejestrze oznaczeń geograficznych o udzieleniu prawa z rejestracji;
• numer i rocznik oraz datę publikacji "Wiadomości Urzędu Patentowego", w którym zamieszczono ogłoszenie o udzieleniu prawa z rejestracji.

Częściami składowymi świadectwa rejestracji są kopie (potwierdzone przez Urząd Patentowy za zgodność z oryginałem) opisu określającego szczególne cechy lub właściwości towarów oraz granic terenu.

Kontrola

Rejestracji można dokonać pod warunkiem zapewnienia obowiązkowego systemu kontroli, za który odpowiedzialne są państwa członkowskie. Mają one pełną swobodę działania co do zorganizowania własnego systemu inspekcji (rozporządzenie Komisji Europejskiej określa szczegółowe wymagania gwarantujące obiektywizm i bezstronność kontroli). Kontrole mogą być przeprowadzane poprzez państwowe organa kontrolne lub autoryzowane podmioty prywatne. Dla każdego chronionego oznaczenia geograficznego lub chronionej nazwy pochodzenia obligatoryjne jest wskazanie właściwego organu inspekcyjnego. Wszystkie koszty związane z przeprowadzeniem kontroli pokrywają producenci używający zarejestrowanej nazwy. Obecnie upoważnioną polską jednostką kontrolną jest Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.

Procedura na szczeblu Wspólnoty

Po przeprowadzeniu pełnej procedury na szczeblu krajowym wniosek przekazywany jest do Komisji Europejskiej w Brukseli. Od momentu przekazania wniosku do czasu podjęcia decyzji o rejestracji przez Komisję Europejską istnieje tak zwana ochrona tymczasowa produktu. Od otrzymania wniosku Komisja ma 6 miesięcy na zbadanie spełnienia wymagań (zwłaszcza, czy nazwa może uzyskać ochronę). W przypadku stwierdzenia uchybień formalnych Komisja może wezwać państwo członkowskie do złożenia dodatkowych wyjaśnień i uzupełnienia wniosku. Wówczas upływ terminu 6-miesięcznego liczy się ponownie od daty złożenia wyjaśnień.

Gdy Komisja uzna, że wniosek spełnia wszystkie wymagania niezbędne do dokonania rejestracji, wydaje decyzję o publikacji skróconego wniosku w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. W ciągu sześciu miesięcy od dnia publikacji mogą być składane sprzeciwy odnośnie do rejestracji oznaczenia geograficznego i/lub nazwy pochodzenia.

Sprzeciw jest dopuszczalny, gdy produkt nie spełnia wymaganych warunków, użyta nazwa jest nazwą rodzajową lub, gdy jej rejestracja spowoduje konflikt pomiędzy znakiem towarowym a oznaczeniem geograficznym. Jeżeli Komisja uzna sprzeciw za dopuszczalny, przekazuje sprawę państwu członkowskiemu, aby w ciągu 3 miesięcy przeprowadziło tak zwaną procedurę pojednawczą. Jeżeli oświadczenie o sprzeciwie nie zostało złożone
w ciągu 6 miesięcy lub, jeżeli w wyniku procedury sprzeciwu została wydana decyzja o zarejestrowaniu nazwy, ta ostatnia zostaje wpisana do Rejestru Chronionych Nazw Pochodzenia i Oznaczeń Geograficznych.

Produkty o zastrzeżonych znakach w UE

Na początku 2004 r. w Unii Europejskiej było 630 produktów, których nazwy zostały zastrzeżone zgodnie z roz­-porządzeniem Rady nr 2081/92/EWG z 14.07.1992 r. w sprawie ochrony nazw pochodzenia i chronionych oznaczeń geograficznych dla produktów rolnych i artykułów spożywczych. Ponad 60% nazw chronione jest ze względu na nazwę pochodzenia, a około 40% — ze względu na oznaczenie geograficzne. Czternaście wyrobów miało w tym okresie zastrzeżony "szczególny charakter" (rozporządzenie Rady nr 2082/92/EWG z 14.07.1992 r., w sprawie świadectw szczególnego charakteru dla produktów rolnych i artykułów spożywczych). Najwięcej produktów zarejestrowano w połud­niowej Europie. Około 80% z nich pochodzi z Francji, Włoch, Grecji, Portugalii oraz Hiszpanii. Pozostałe 20% podzielone jest między pozostałe kraje UE, przy czym znaczącą rolę, z ponad 60 zarejestrowanymi nazwami produktów — około 11% wszystkich rejestracji — odgrywają Niemcy. Dominujący udział zarejestrowanych produktów z południowej Europy przekłada się bezpośrednio na strukturę chronionych towarów — około 25% stanowią sery, 21% — produkty owocowo-warzywne i zbożowe, 15% — mięsa i wędliny, 12% — oliwy. Kraje środkowej i północno-środkowej Europy, jak Niemcy czy Wielka Brytania, przodują natomiast pod względem liczby zarejestrowanych napojów i piwa.

Koszty rejestracji

Posiadanie marki regionalnej związane jest z ko­niecznoś­cią poniesienia różnych wydatków, które trudno oszacować, ze względu na różnorodność produktów oraz skromne polskie doświadczenia. Do tych wydatków należą koszty organizacji grupy oraz jej przyszłego funkcjonowania (o rejestrację mogą się ubiegać, poza wyjątkowymi przypadkami, jedynie grupy producentów lub przetwórców). W zależności od przyjętej formy prawnej, koszty rejestracji mogą wahać się od 0 zł (grupa może mieć charakter nieformalny) do 800 zł w przypadku rejestrac­ji spółdzielni czy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (plus dodatkowe wymagane opłaty — notarialna czy kapitał założycielski). Kolejnym wydatkiem jest honorarium rzecznika uczestniczącego w przygotowaniu wniosku wraz ze specyfikacją oraz w przygotowaniu rysu historycznego (zależy od wynegocjowanych warunków, ustawodawca nie nakłada obowiązku korzystania z pomocy rzecznika patentowego). Należy także ponieść koszty analiz laboratoryjnych (chemiczne, biologiczne, bakteriologiczne). Samo złożenie wniosku w odpowiedniej jednostce w Polsce jest płatne w przypadku wniosku o Chronioną Nazwę Pochodzenia i Chronione Oznaczenie Geograficzne. Urząd Patentowy RP pobiera opłatę — 300 zł. Za złożenie wniosku o Świadectwo o szczególnym charakterze Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi na razie nie pobiera opłat, chociaż są one przewidywane w najbliższej przyszłości. Opłaty te powinny być na zbliżonym poziomie do pobieranych przez Urząd Patentowy RP. Ostatni składnik to koszty kontroli procesów wytwarzania, przetwarzania i przygotowywania wyrobów.