• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 03/2005

DAWKI ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN W OCHRONIE SADÓW

W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach Europy, dawki środków ochrony roślin dla drzew owocowych wyrażane są w litrach lub kilogramach na hektar powierzchni sadu. Tak formułowane zalecenia, podyktowane obowiązującymi zasadami rejestracji preparatów, ignorują fakt, że uprawy przestrzenne, takie jak drzewa owocowe, stawiają technice ochrony zróżnicowane wymagania, odmienne niż w typowo rolniczych uprawach zwartych (w zbożach, ziemniakach, burakach cukrowych) lub w niskich uprawach rzędowych (warzywach, truskawkach). W sadach zróżnicowanie wielkości i gęstości drzew w obrębie tylko jednego gatunku jest o tyle ważne, że zarówno dawka cieczy, jak i dawka preparatu musi być dostosowana do rzeczywistych potrzeb roślin. Stosowanie tej samej ilości preparatu w dawce cieczy 700 l/ha do opryskania sadu z rozłożystymi i gęsto ulistnionymi drzewami o wysokości 5 m oraz 200 l/ha podczas zabiegu w sadzie karłowym, ze smukłymi drzewami nie wyższymi niż 2,5 m kłóci się ze zdrowym rozsądkiem i założeniami racjonalnego stosowania ś.o.r. Ponadto w sadzie środek ochrony nie jest nanoszony na poziomą powierzchnię pola, w stosunku do której wyrażona jest dawka preparatu, lecz na pionowo rosnące drzewa. Ich sumaryczna, boczna powierzchnia jest zwykle większa (w młodym sadzie mniejsza) niż pola, na którym te drzewa rosną. Naturalne wydaje się zatem odnoszenie dawki preparatu bardziej do powierzchni koron drzew niż do powierzchni sadu.

Dawka na 100 m rzędu drzew

W Norwegii od 1998 roku zalecana dawka środka chemicznego wyrażana jest masowo lub objętościowo na 100 m rzędu drzew (nie uwzględnia szerokości międzyrzędzi, gdzie ciecz użytkowa nie powinna być nanoszona). Przed przystąpieniem do sporządzenia cieczy użytkowej opryskiwacz należy wykalibrować sprawdzając, jaką objętość cieczy wypryskuje na 100 m rzędu drzew. Uzyskane dane przeliczane są dla całego sadu, czyli łącznej długości rzędów drzew, i w ten sposób wyznaczana jest wymagana objętość wody oraz ilość preparatu.

Zalecana w instrukcji-etykiecie dawka preparatu na 100 m rzędu drzew jest tak zwaną dawką standardową (100%) i dotyczy standardowych drzew o wysokości 2,5 m i średnicy korony 2,0 m. Dla drzew mniejszych lub większych stosuje się procentowe przeliczniki, odpowiednio zmniejszając lub zwiększając dawkę w stosunku do standardu (tab. 1). Metoda norweska uwzględnia także to, czy drzewa są ulistnione, czy bezlistne. Wyznaczoną dawkę preparatu przelicza się w sposób podany w tabeli 2.

Tabela 1. Współczynniki służące do obliczania dawki środków ochrony stosowanych w sadach, w zależności od wielkości drzew (system norweski
— według Bjugstad i Stensvand, 2002)

Tabela 2. Współczynniki do przeliczania dawki środków ochrony
w sadach, w zależności od wielkości i stanu ulistnienia drzew
(system norweski — wg Bjugstad i Stensvand, 2002)

Ściana owoconośna i wysokość drzew

Koncepcja pod nazwą Fruit Wall (ściana owoconoś­na), opracowana w Niemczech i obowiązująca obecnie w Belgii zakłada, że dawka preparatu powinna być odnoszona do powierzchni ściany owoconośnej o wysokości równej wysokości drzew i długości równej długości rzędów roślin. Koncepcja ta opiera się na wynikach badań, które dowiodły, że naniesienie środka ochrony na oprys­kiwany obiekt jest w silnej korelacji z dawką środka przypadającą na powierzchnię ściany owoconośnej.

W Belgii dla nowych, obecnie rejestrowanych środków ochrony dawkę wyraża się w litrach lub kilogramach na powierzchnię ściany owoconośnej. Powierzchnia ściany owoconośnej na hektarze sadu obliczana jest z uwzględnieniem rozstawy rzędów drzew.

P = W x 10 000
    R

gdzie:
P — powierzchnia ściany owoconośnej (m2)
W — wysokośc drzew (m)
R — rozstawa rzędów (m)

W 1996 roku przeliczono dawki preparatów zarejes­trowanych według starych zasad (litr lub kg/ha sadu) na powierzchnię ściany owoconośnej. Dokonano tego na podstawie dostępnych danych z przeprowadzonych wcześniej badań rejestracyjnych, a zwłaszcza informacji o wysokości i rozstawie drzew umożliwiających obliczenie powierzchni ściany owoconośnej roślin, na których wykonywano doświadczenia. Tym samym okazało się, że w Belgii potrzeba zracjonalizowania zaleceń dotyczących dawek preparatów przeważyła nad biurokratyczną koniecznością powtarzania kosztownych i długotrwałych badań według nowych wymagań. W ten sposób jedną, słuszną decyzją administracyjną zmieniono wyrażanie polecanych dawek preparatów tak, że środki są stosowane bardziej racjonalnie, oszczędniej
i bezpieczniej dla środowiska.

W Niemczech koncepcję ściany owoconośnej w praktyce sprowadzono do wysokości drzew (CHT — Canopy Height), nie uwzględniając rozstawy rzędów i wyrażając dawkę środków w litrach lub kilogramach na hektar na każdy metr wysokości drzew. W ten sposób podawane są tam zalecenia dotyczące dawek preparatów w instrukcjach-etykietach.

W Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa trwają badania nad skutecznością zwalczania parcha jabłoni (Venturia inaequalis) i mączniaka jabłoni (Podosphae­ra leucotricha) w różnych sadach, przy użyciu dawek wyznaczonych na podstawie wysokości drzew, czyli w sposób praktykowany w Niemczech. Wyniki z pierwszego sezonu badań (2004 r.) są bardzo obiecujące. Dawki zredukowane proporcjonalnie do wysokości drzew nie powodowały pogorszenia skuteczności zwalczania cho­rób, w porównaniu z pełnymi dawkami preparatów. Badania będą kontynuowane przez dwa kolejne sezony w celu uwiarygodnienia wyników.

Objętość koron drzew (TRV)

Łatwo zauważyć, że opisane wyżej metody wyrażania dawki preparatu nie uwzględniają szerokości koron drzew. O ile pominięcie rozstawy rzędów w modelu CHT jest do przyjęcia przy założeniu, że standardem w sadach niemieckich jest rozstawa 4,0 m, nieuwzględnienie szerokości koron drzew spotyka się z krytyką zwolenników modelu TRV (Tree Row Volume). Koncepcja ta została opracowana w Stanach Zjednoczonych na początku lat siedemdziesiątych ub. wieku i zweryfikowana w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, a dotyczyła określania optymalnych dawek cieczy dla sadów, w zależności od łącznej objętości koron drzew. Tam, gdzie była ona stosowana, sprawdziła się dla dawek cieczy, co stało się zachętą do wdrożenia jej także w odniesieniu do dawek preparatów. Metoda zakłada określanie dawek, w zależności od objętości koron drzew na powierzchni sadu, a nie od dwuwymiarowej powierzchni ściany, tak jak to jest w metodzie Fruit Wall. Zwolennicy metody TRV twierdzą, że koncepcja ściany owoconoś­nej jest zbyt dużym uproszczeniem sprowadzającym się do traktowania rzędu drzew nie jako obiektu przestrzennego, lecz jako płaskiej powierzchni pozbawionej trzeciego, bardzo istotnego wymiaru — szerokości. Ogranicza to zastosowanie tej metody do stosunkowo wąskich szpalerów drzew, które dominują w Niemczech i krajach Beneluksu, podczas gdy koncepcja TRV może być wykorzystana w odniesieniu do bardzo zróżnicowanych sadów występujących w Europie, gdzie drzewa mogą mieć bardzo szeroki zakres miąższości koron. Ponadto, jak dowiedziono, indeks powierzchni liści (LAI), wyrażający stosunek łącznej powierzchni liści na drzewach do powierzchni sadu pozostaje w znacznie lepszej korelacji z objętością koron drzew (R2 = 0,8145) niż z wysokością drzew (R2 = 0,6011). Oznacza to, że model TRV lepiej niż metoda ściany owoconośnej odzwierciedla gęstość opryskiwanych drzew i powierzchnię liści, określając rzeczywiste potrzeby co do dawki substancji biologicznie czynnej.

Metoda TRV dla dawek preparatów stosowana jest w Szwajcarii. Została ona opracowana dla drzew ziarnkowych, a następnie adaptowana także dla drzew pestkowych. Zalecenie dotyczy w istocie zachowania stałej koncentracji preparatu w cieczy użytkowej, której dawka na hektar sadu obliczana jest z uwzględnieniem objętości koron drzew, naniesienia jednostkowego oraz wartości korekcyjnej. Objętość koron drzew obliczana jest na podstawie wysokości i średnicy koron drzew oraz rozstawy rzędów.

TRV = W x S x 10 000
        R

TRV — objętość koron drzew (m3/ha)
S — szerokość drzew (m)
W — wysokośc drzew (m)
R — rozstawa rzędów (m)

Do obliczenia dawki cieczy potrzebne jest naniesienie jednostkowe cieczy na 1 m3 korony oraz wartość korekcyjna.

Q = TRV x m + K

Q — dawka cieczy (l/ha)
n = 0,02 — naniesienie jednostkowe cieczy — wyznaczone w toku badań (l/m3)
K = 200 — wartość korekcyjna — ustalona doświadczalnie (l/ha)

W Szwajcarii przyjmuje się naniesienie jednostkowe 0,02 l/m3, a wartość korekcyjną 200 l/ha. W praktyce sadownik przystępujący do zabiegu ochronnego nie musi wykonywać powyższych obliczeń. Dawkę cieczy odpowiadającą parametrom swojego sadu odnajduje w tabelach zawierających wyniki obliczeń według powyższych zależności. Poprzez utrzymanie stałego stężenia cieczy i różnicowanie dawek cieczy, w zależności od wielkości drzew zmieniane są dawki środka ochrony.

W Polsce od ponad 10 lat propagowana jest opisana wyżej koncepcja TRV do obliczania optymalnej dawki cieczy dla sadów. Metoda ta jest łatwa w stosowaniu, ponieważ od sadownika wymaga jedynie wprowadzenia do obliczeń prostych do identyfikacji podstawowych wymiarów drzew oraz rozstawy rzędów. Od metody szwajcarskiej, stosowanej praktycznie od wielu lat, różni się brakiem wartości korekcyjnej, a w zamian za to stosowaniem wyższej wartości naniesienia jednostkowego (0,033 l/m3).

Biologiczna weryfikacja TRV

W ISK przeprowadzono w latach 2001–2003 badania nad biologiczną weryfikacją metody TRV w wyznaczaniu zarówno dawki cieczy, jak i dawki preparatu. Badania wykonano w trzech sadach: tradycyjnym (TRV = 21 600 m3/ha), półkarłowym (TRV = 14 850 m3/ha) i karłowym (TRV = 8600 m3/ha). Wyznaczone metodą TRV dawki cieczy w tych sadach wynosiły odpowiednio 700, 500 i 250 l/ha, a dawki preparatów zredukowano odpowiednio do 70%, 50% i 25% dawki polecanej. W każdym sadzie stosowana była ponadto pełna polecana dawka preparatów jako kontrola. Ocenie podlegało porażenie liści i owoców przez grzyba V. inaequalis oraz pędów przez P. leucotricha. Wyniki dowiodły, że w przypadku pełnych dawek preparatów wyznaczone dawki cieczy, zmniejszające się proporcjonalnie do objętości koron drzew (wg koncepcji TRV) są w pełni skuteczne w odniesieniu do obu chorób (fot. 1). Obniżone w różnym stopniu dawki preparatów przyniosły jednak niejednoznaczny efekt biologiczny, niegwarantujący pełnej skuteczności zabiegów w latach o wyjątkowo dużej presji infekcyjnej patogenów.


Fot. 1. Koncepcja TRV została pozytywnie zweryfikowana w testach biologicznych, a jej stosowanie jest bezpieczne i uzasadnione

Struktura koron drzew

Prowadzone są także próby uzależnienia dawki preparatów od bardziej wyrafinowanych parametrów opisujących strukturę koron drzew. W Wielkiej Brytanii, gdzie zalecenia na etykiecie wyrażane są wciąż w litrach lub kilogramach na hektar sadu, podejmowane są próby określania dawki cieczy i dawki środków ochrony na podstawie charakterystyki koron drzew. Różne parametry drzew można mierzyć za pomocą laserowego skanera obiektów LIDAR (Light Detection and Range) podczas przejazdu wzdłuż rzędów roślin (fot. 2). Zebrane przez LIDAR dane analizowane są statys­tycznie oraz przetwarzane informatycznie tak, że w wyniku tej obróbki otrzymuje się obraz rzędu drzew z fotograficzną dokładnością. Tak odtworzonym graficznie wzorom gęstoś­ci drzew w różnych fazach rozwoju wegetacyjnego przyporządkowane są współczynniki gęstości CAF — za punkt odniesienia przyjmuje się fazę pełnego ulistnienia (CAF = 1). Służą one następnie do określania dawki preparatu na hektar sadu w różnych fazach rozwoju roślin. Zgodnie z wyliczonymi przez system LIDAR współczynnikami CAF, przyjęto następujące wielkości dawek: przed kwitnieniem — 25% polecanej dawki (CAF = 0,25), w okresie kwitnienia i bezpośrednio po nim — połowa polecanej dawki (CAF = 0,5) i w okresie pełnego ulistnienia — pełna dawka (CAF = 1). System ten wymaga weryfikacji biologicznej. Pierwsze wyniki (2003 r.) są obiecujące, choć niejednoznaczne, co wskazuje na konieczność wprowadzenia pewnych korekt w proponowanym modelu określania dawek.


Fot. 2. Laserowy skaner LIDAR przetwarza obraz drzew na współczynnik CAF, służący do określenia dawki preparatu w różnych fazach wzrostu roślin

Indeks powierzchni liści (LAI)

Innym parametrem branym pod uwagę przy doborze dawki preparatów jest indeks powierzchni liści (LAI — Leaf Area Index). Wyraża on stosunek łącznej powierzchni liś­ci na drzewach do powierzchni pola, na którym te drzewa rosną. Dla sadów młodych lub sadów o bardzo małych drzewach LAI może przyjmować wartość mniejszą od 1 (łączna powierzchnia liści w sadzie jest mniejsza od powierzchni sadu), podczas gdy dla drzew o dużych i bardzo gęstych koronach może on osiągać nawet wartość 5 (powierzchnia liści jest 5-krotnie większa od powierzchni sadu). Metoda ta pozwalałaby uzależnić wielkość dawki środka ochrony nie tylko od wielkości i gęstości drzew, lecz także od fazy wzrostu roślin, ponieważ wskaźnik LAI zmienia się w ciągu sezonu wegetacyjnego. Na obecnym etapie określenie przez sadownika wartości LAI dla drzew w swoim sadzie jest bardzo trudne. Dlatego metoda ta nie ma na razie znaczenia praktycznego.

Zalecenia na etykietach

Mimo że w wielu krajach władze rejestrujące środki ochrony są świadome kierunku, jaki powinna obrać procedura rejestracji ś.o.r., nadal zalecenia etykietowe podawane są w formie dawki preparatu wyrażanej masowo lub objętościowo na hektar sadu. Tymczasem z wyników ankiety przeprowadzonej wśród sadowników angielskich i holenderskich wynika, że tylko nieliczni z nich stosowali dawki środków wynikające z zaleceń producenta. Wielu sadowników obniżało kilkakrotnie dawki środków przy zachowaniu pełnej skuteczności zabiegów. Podobnie postępuje wielu sadowników w naszym kraju i faktu tego ignorować nie można. Przeciwnie, skłania on do działań mających na celu uzależnienie dawek preparatów w sadach od parametrów opisujących właściwości opryskiwanych drzew. Wbrew podejrzeniom, producenci środków ochrony roślin nie stawiają przeszkód w rac­jonalizacji zaleceń dotyczących dawek, mimo że prowadziłyby one do oszczędności w zużyciu preparatów. Istotniejszy dla firm chemicznych wydaje się wizerunek uczestnika działań w dziedzinie ochrony roślin, który wykazuje troskę o interes sadownika, jakość owoców i czystość środowiska. Troski tej jednak nie widać w działalności instytucji administracyjnych odpowiedzialnych za rejestrację środków ochrony roślin.