Termin pierwszego zabiegu

W minionym wieku w wielu ośrodkach badawczych na świecie podejmowane było wiele prób prognozowania terminu rozpoczęcia ochrony przed parchem jabłoni, ukierunkowanych na określenie fazy rozwojowej jabłoni, w której następuje pierwszy wysiew zarodników workowych. Towarzyszyły im badania nad poznaniem zależności między uaktywnianiem się patogenu a rozwojem drzew, w aspekcie obecności podatnej na porażenie tkanki. Określanie terminu wykonania pierwszego zabiegu w powiązaniu z fazą rozwoju drzew byłoby najłatwiejsze w praktycznym wykorzystaniu, jednakże nie jest to możliwe. W warunkach Polski centralnej pierwsze wysiewy zarodników workowych występują bowiem zarówno we wczesnej fazie pękania pąków jabłoni (np. w sezonie 2004), jak i tuż przed kwitnieniem — na przykład w fazie zielonego pąka (sezon 2003).

W ISK w Skierniewicach od wielu lat prowadzone są badania nad rozwojem owocników i dynamiką wysiewów zarodników workowych sprawcy parcha jabłoni. Bardzo ważnym elementem w okresie poprzedzającym wysiewy jest mikroskopowe określanie dojrzałości owocników, które pozwala w przybliżeniu ocenić gotowość rozwijających się w nich zarodników workowych do wysiewu. Obserwacje takie należy rozpocząć z chwilą ocieplenia na przedwiośniu (zwykle pierwsza lub druga dekada marca) i kontynuować do momentu zakończenia wysiewu zarodników workowych. Początek wysiewów i ich dynamikę ocenia się w ISK na podstawie stwierdzenia obecności zarodników workowych w powietrzu chronionego sadu, za pomocą aparatu Burkarda. Z punktu widzenia praktyki sadowniczej bardzo ważne jest jednak opracowanie prostszego sposobu, który pozwoliłby na określenie daty pierwszego wysiewu tych zarodników przy użyciu niespecjalistycznych, ogólnie dostępnych urządzeń pomiarowych. Jedna z możliwości, to okreś­lenie wskaźnika stopniodni, który oblicza się przez sumowanie wartości średniej temperatury dobowej powietrza powyżej 0°C, począwszy od 1 stycznia danego roku. Porównanie wskaźników stopniodni obliczonych na podstawie temperatury powietrza mierzonej na wysokości 2 m wykazało, że ich wartość w dniu pierwszego wysiewu zarodników w latach 1998–2001 była bardzo zbliżona i wynosiła od 319 do 360 (różnica około 12%). Stwierdzono natomiast znaczne zróżnicowanie — około 43% — wartości tego wskaźnika w latach 2002 i 2003 (odpowiednio 407 i 284). W 2003 roku wskaźnik stopniodni 27 kwietnia był o około 20% niższy od średniej za ostatnie pięć lat. Duże rozbieżności wartości tego wskaźnika uzasadniają celowość kontynuowania badań, także z uwzględnieniem dodatkowych pomiarów temperatury i innych czynników decydujących o rozwoju owocników oraz dojrzewaniu i wysiewie zarodników V. inaequalis.

Infekcje pierwotne

Zasadnicze znaczenie w ochronie jabłoni przed parchem ma skuteczność zapobiegania infekcjom pierwotnym. Od początku wegetacji do około dwóch tygodni po kwitnieniu bardzo ważne jest stosowanie programu zapobiegawczego. Związane jest to zarówno z masowymi wysiewami, występującymi zwykle w tym czasie, jak też z sytuacją ogólnie sprzyjającą rozwojowi sprawcy parcha, na przykład dostatek młodej, podatnej tkanki. Program zapobiegawczy ma na celu przede wszystkim niedopuszczenie do infekcji przez zarodniki workowe wnętrza rozluźniających się pąków jabłoni. Dodatkowym argumentem przemawiającym za koniecznością stosowania programu zapobiegawczego w okresie rozwoju pąków jest możliwość występowania w tym czasie mgły i rosy (zamiast deszczu) jako czynnika decydującego o wystąpieniu okresu krytycznego (sytuacja, w której sprzyjające infekcji warunki pogodowe zbiegają się z obecnością zarodników). Jest to szczególnie niebezpieczne, gdyż w rozwijających się pąkach jabłoni panują specyficzne warunki wilgotnościowe — nierejestrowane przez elektroniczny "liść" sygnalizatorów.
W takiej sytuacji łatwo o przeoczenie okresu krytycznego parcha jabłoni.

Niedopuszczenie do infekcji pierwotnych lub ich ograniczenie do minimum tak, aby plamy powstałe od tych infekcji nie stanowiły źródła infekcji wtórnych pozwala na wcześniejsze zakończenie ochrony przed parchem jabłoni. Od początku wysiewów zarodników workowych grzyba V. inaequalis należy rejestrować wszystkie okresy zwilżenia liści (deszcz, rosa, mgła, itp.) oraz wilgotność względną powietrza i temperaturę podczas zwilżenia, a także w przerwach między okresami zwilżenia. Okresy krytyczne wyznacza się poprzez porównanie zarejestrowanych warunków atmosferycznych z wartościami przedstawionymi w tabeli Millsa. Tabela ta umożliwia stwierdzenie, czy w danych warunkach doszło do infekcji i na jakim poziomie.
W ostatnich latach tabela Millsa przeszła jednak modyfikacje. Okazało się bowiem, że przy niższej temperaturze okres zwilżenia liści wymagany do zajścia infekcji może być krótszy. Ponadto, przy samodzielnym wyznaczaniu okresów infekcji pierwotnych należy liczyć godziny zwilżenia liści od momentu rozpoczęcia deszczu, gdyż z tym związane jest pojawienie się zarodników workowych w powietrzu sadu. W warunkach Ameryki Północnej obserwowano co prawda pewne zahamowanie wysiewów nocą i proponowano, aby liczyć godziny zwilżenia liści od 8 rano, jeśli deszcz rozpoczął się nocą. Badania prowadzone w ISK wykazały jednak, że warunki nocne nie są przeszkodą do wysiewania się zarodników workowych. Czasem kłopotliwe jest wyznaczenie wystąpienia okresu krytycznego, jeśli dwa okresy zwilżenia liści są przedzielone krótkotrwałą suszą. Przyjmuje się, że jeśli okres suszy między dwoma okresami zwilżenia jest krótszy niż 24 godziny, to przy wyznaczeniu okresów krytycznych należy sumować wszystkie godziny zwilżenia liści, nie należy natomiast wliczać tych godzin, kiedy liście były suche. Zarodniki workowe mogą bowiem przetrwać na liściach i owocach około 24 godzin przy braku zwilżenia, ale nie następuje ich kiełkowanie. Według badań amerykańskich, tabela Millsa również prognozuje dokładnie infekcje, jeś­li czas po wyschnięciu liści, w którym wilgotność względna powietrza jest równa lub wyższa niż 90%, dodany zostanie do czasu zwilżenia.

Urządzenia monitorujące warunki atmosferyczne

W celu określenia podstawowych parametrów, niezbędnych do zajścia infekcji, konieczny jest sprzęt monitorujący warunki atmosferyczne w sadzie. Najprostszym urządzeniem służącym do rejestracji temperatury i wilgotności względnej powietrza oraz zwilżenia jest termohydrograf wyposażony w czujnik zwilżenia liści (fot. 1). Innymi, bardziej skomplikowanymi urządzeniami rejestrującymi i analizującymi przebieg warunków sprzyjających infekcji jabłoni, są sygnalizatory (fot. 2), które na bieżąco umożliwiają śledzenie zagrożenia oraz informują, na przykład dźwiękowo, o momencie wystąpienia infekcji. Przydatne mogą być również inne urządzenia, takie jak elektroniczne stacje meteorologiczne (fot. 3), które współpracują z komputerami umożliwiając rejestrację i archiwizację warunków atmosferycznych oraz ich przeliczanie, w celu ustalenia ewentualnych okresów krytycznych.

Fot. 1. Termohydrograf rejestrujący temperaturę i wilgotność względną powietrza

Fot. 2. Urządzenie śledzące zagrożenia ze strony parcha jabłoni
i sygnalizujące dźwiękowo wystąpienie infekcji

Fot. 3. Elektroniczna stacja meteorologiczna

Wyznaczanie okresów krytycznych dla parcha jab­łoni odgrywa niezwykle istotną rolę przy dobieraniu fungicydu do zabiegu przeprowadzanego po wysiewie zarodników workowych i okresie zwilżenia. Ważna jest bowiem wiedza, czy wystąpił okres krytyczny, a jeśli tak, to zasadnicze znaczenie ma dobranie odpowiedniego fungicydu o działaniu interwencyjnym dłuższym niż faktyczna liczba godzin po infekcji. Należy jednak pamiętać, że wskazania sygnalizatorów okresów krytycznych są w pełni wiarygodne dopiero po kwitnieniu jabłoni.