Pogoda w ubiegłym roku

Miniony sezon charakteryzował się niższą średnią temperaturą na początku wegetacji niż średnia wieloletnia w tym okresie. Średnia temperatura* okresu wegetacji w roku 2004 była o 1,3°C niższa niż w 2003 r. Miała na to wpływ przede wszystkim niska temperatura w kwietniu, maju i czerwcu (wykres 1). Usłonecznienie* w okresie wegetacji było korzystne — liczba godzin słonecznych w ciągu dnia wynosiła średnio 7,7 godz./dobę, a średnie wieloletnie usłonecznienie rzeczywis­te dla Polski wynosi 6,4 godz./dobę (wyk­res 2). Opady* były nierównomiernie rozłożone w poszczególnych miesiącach (wykres 3). W okresie wegetacji wynosiły średnio 60 mm na miesiąc i wartość ta była zbliżona do średniej wieloletniej. Przebieg pogody wios­ną wpłynął na opóźnienie wegetacji o kilka tygodni, chłodne lato również spowodowało opóźnienie dojrzewania uprawianych warzyw.

Wykres 1. Średnia miesięczna temperatura powietrza w Polsce (°C)

Wykres 2. Sumy dziennego usłonecznienia rzeczywistego w Polsce
(godz./dobę)

Wykres 3. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych w Polsce (mm)

Takie warunki najgorzej wpłynęły na gatunki ciep­łolubne: pomidor, pap­rykę, ogórek. Opóźnione były wschody warzyw uprawianych z siewu, występowały zaburzenia fizjologiczne roślin i dojrzewających owoców. Główną przyczyną tych zaburzeń było ograniczenie pobierania składników mineralnych spowodowane niską temperaturą w nocy i w ciągu dnia. Problem ten dotyczył roślin uprawianych w polu oraz w nieogrzewanych tunelach foliowych i zimnych szklarniach.

Temperatura, światło, woda

Temperatura wpływa nie tylko na pobieranie składników mineralnych, lecz także na wszystkie procesy fizjologiczne rośliny. Wpływa również na przebieg procesów mikrobiologicznych i chemicznych w podłożu, które decydują o dostępności dla roślin składników mineralnych. Gatunki warzyw klimatu umiarkowanego do pobierania składników pokarmowych oraz do normalnego wzrostu i rozwoju wymagają minimalnej temperatury 5–8°C, natomiast gatunki ciepłolubne — powyżej 12°C. W niższej temperaturze rośliny więdną, a nawet zamierają na skutek ograniczonego pobierania wody i składników pokarmowych (tzw. susza fizjologiczna). Intensywność pobierania i transportu jonów wzrasta wraz ze wzros­tem temperatury. Optymalna mieści się w granicach 20–30°C, a taka jej wartość jest również optymalna dla przebiegu fotosyntezy. Pobieranie składników jest także bardzo ograniczone w nadmiernie wysokiej temperaturze, powyżej 40–45°C. Większość składników mineralnych pobierana jest z podłoża przez rośliny w sposób aktywny, zatem temperatura, wpływając między innymi na proces oddychania, modyfikuje intensywność pobierania jonów. Spadek temperatury poniżej optimum najbardziej hamuje pobieranie fosforu, potasu i magnezu, natomiast nie ma dużego wpływu na pobieranie azotu i wapnia. Zbyt wysoka temperatura w nocy może utrudniać pobieranie magnezu.

Na pobieranie składników pokarmowych wpływają również warunki świetlne w czasie uprawy. Świat­ło wzmaga transport jonów w roślinie — powoduje otwarcie aparatów szparkowych, przez co uruchamia prąd transpiracyjny wody i tym samym bierny transport jonów. Światło ma także wpływ na aktywne pobieranie jonów z podłoża, bowiem asymilaty powstałe w procesie fotosyntezy są dla korzeni substratami oddechowymi, a uwolniona z nich energia zwiększa aktywne pobieranie jonów z podłoża. Podczas długotrwałej pochmurnej pogody mogą występować niedobory fosforu, potasu i magnezu. Niekorzystne warunki świetlne ograniczają pobieranie mikroelementów: żelaza, manga­nu i boru.

Woda jest niezbędnym środowiskiem oraz substratem różnych procesów chemicznych i mikrobiologicznych przebiegających w gle­bie, decydujących o dostępności składników pokarmowych dla roślin, a także rozpuszczalnikiem wprowadzonych soli nawozowych.

Niedobory składników

Wykorzystanie składników pokarmowych z nawozów mineralnych i organicznych zależy od gatunku rośliny, dawki i właściwości nawozu, a także od terminu i sposobu jego stosowania oraz od rodzaju gleby i jej zasobności. Objawy niedoboru składników pokarmowych wynikają bardzo często nie tylko z braku okreś­lonego składnika w podłożu lub w glebie, lecz z utrudnionego jego pobierania spowodowanego przez warunki uprawy, w tym również warunki klimatyczne. Skutkiem tego jest opóźnienie dojrzewania warzyw i owoców oraz zaburzenia fizjologiczne. Typowymi objawami niedoboru składników pokarmowych jest zahamowanie wzrostu roślin i częś­ci użytkowej warzyw, ograniczone kwitnienie i zawiązywanie owoców, przebarwienia i chloroza na liściach, zwłaszcza starszych (na skutek przemieszczania jonów ruchliwych do młodszych organów rośliny), nieodpowiednie wybarwianie owoców na skutek ograniczonej syntezy barwników, a także ich deformacje oraz choroby fizjologiczne owoców.

Ograniczone pobieranie potasu (fot. 1) spowodowane niską temperaturą powietrza powoduje, między inny­mi, nieodpowiednie wybarwianie się i pękanie owoców oraz obłamywanie się gron u pomidora. Brak potasu jest również przyczyną deformacji owoców ogórka. Brak wapnia występuje w czasie suchej pogody, wysokiej temperatury, wahań wilgotności podłoża oraz przy nadmiernym zasoleniu podłoża. Ograniczone pobieranie
tego pierwiastka powoduje wystąpienie na owocach pomidora suchej zgnilizny wierzchołkowej, a u papryki — suchej zgnilizny. Zmniejszenie pobierania wapnia powodowane okresowymi niedoborami wody prowadzi do brązowienia i zamierania brzegów liści wewnętrznych główek kapusty pekińskiej. Zbyt wysoka temperatura powietrza w dzień i w nocy oraz nagłe zmiany warunków świetlnych powodują zamieranie brzegów liści u sałaty — również wywołane ograniczonym pobieraniem wapnia. Nadmierna wilgotność gleby oraz sucha i upalna pogoda ogranicza pobieranie boru przez rośliny powodując brunatnienie i pękanie róż kalafiora. Obniżona temperatura powietrza w okresie tworzenia cebul utrudnia pobieranie fosforu przez rośliny, przy jednoczesnym zwiększonym pobieraniu azotu, co prowadzi do opóźnienia dojrzewania i do tworzenia cebul bączastych. Również niedobór fosforu ogranicza zawiązywanie i przyrastanie owoców ogórka. W czasie długo trwającej wilgotnej i pochmurnej pogody oraz przy obniżonej temperaturze występują objawy niedoboru magnezu (fot. 2) i żelaza na liściach różnych gatunków warzyw, w postaci chlorotycznych, żółtych plam między nerwami liści.

Fot. 1. Niedobór potasu u cebuli

Fot. 2. Objawy niedoboru magnezu na liś­ciach papryki

Uprawa polowa

W uprawach warzyw polowych jednym ze sposobów podwyższenia temperatury gleby, a tym samym zwiększania efektywności pobierania składników pokarmowych przez roślinę, jest wykorzystywanie płaskich osłon z włókniny czy folii perforowanej lub też wykorzystanie tych materiałów, a także materiałów organicznych (słomy czy trocin) do ściółkowania gleby. Innym sposobem podwyższenia temperatury gleby jest uprawa warzyw korzeniowych na redlinach.

W okresie suszy nawadnianie wpływa na zwiększenie wykorzystania składników mineralnych z wpro­wadzonych nawozów. Wówczas można podać wyższe dawki nawozów, które wpłyną na wzrost plonu, bez obawy o pogorszenie jego jakości na skutek akumulacji jonów zwłaszcza azotanów i azotynów w części użytkowej. Jeśli nie ma możliwości nawadniania, w nawożeniu pogłównym wyliczoną ilość nawozu należy dzielić na mniejsze dawki, aby ograniczyć wymywanie składników (zwłaszcza azotu), a tak­że w celu równomiernego dostarczenia składników roślinie w całym okresie wegetacji.

Pod osłonami

W uprawie warzyw w ogrzewanych szklarniach i tunelach foliowych mamy większe możliwości reagowania na zmienność warunków klimatycznych. Trudniejsze jest to, gdy nie mamy możliwości ogrzewania. W tradycyjnej uprawie w celu podwyższenia temperatury podłoża w obrębie systemu korzeniowego wykorzystuje się organiczne podkłady grzejne ze słomy czy trocin. Bardziej nowoczesnym rozwiązaniem jest instalowanie rur lub węży z przepływającą ciepłą wodą (o temperaturze do 35°C, aby nie poparzyć korzeni) w podłożu lub na jego powierzchni w obrębie rzędów roślin.

Należy również pamiętać o równomiernym nawadnianiu w ciągu dnia, przede wszystkim w okresie upałów, aby nie doprowadzić do przesuszenia i przegrzania podłoża oraz wzrostu zasolenia, zwłaszcza w uprawie roślin w pierścieniach. W przeciwnym razie ograniczona jest możliwość równomiernego pobierania składników pokarmowych (zwłaszcza wapnia) przez rośliny i występują zaburzenia fizjologiczne, na przykład sucha zgnilizna wierzchołkowa owoców pomidora lub papryki. Korzystnym rozwiązaniem w tym przypadku jest nawadnianie kroplowe sterowane tensjometrem na podstawie siły ssącej podłoża. Najkorzystniejsza jest fertygacja, czyli łączne nawadnianie z nawożeniem. W ten sposób zwiększa się pobieranie składników pokarmowych przez roślinę i jest ono równomierne w całym okresie uprawy.

Nawożenie dolistne

Rośliny mogą pobierać niewielkie iloś­ci składników pokarmowych przez liście i zielone łodygi — jeśli roztwory tych składników znajdują się na ich powierzchni. Podstawową zaletą nawożenia dolistnego jest możliwość bardzo szybkiego i skutecznego interwencyjnego uzupełnienia brakujących składników pokarmowych, gdy występują niekorzystne warunki do ich pobierania z podłoża przez korzenie, na przykład niska temperatura powietrza i podłoża, brak opadów oraz złe warunki świetlne. Nawożenie to jest przydatne do dokarmiania roś­lin makroelementami i, w większym stopniu, mikroelementami, których pobieranie z gleby jest ograniczone, ze względu na postać, w jakiej występują w glebie. Nawożenia dolistnego nie powinno się jednak traktować jako alternatywy dla żywienia roślin w nawożeniu doglebowym.

Najkorzystniejszym okresem dla nawożenia dolistnego jest późne popołudnie, wieczór lub wczesne godziny poranne. W dzień wysoka temperatura oraz duże nasłonecznienie mogą powodować wysychanie cieczy naniesionej na powierzchnię liści, uniemożliwiając wnikanie składników, a także powodując po­parzenia liści. Aby zmniejszyć na­pięcie powierzchniowe cieczy użytkowej oraz zapewnić lepsze wnikanie składników pokarmowych do wnętrza liści poprzez zwiększenie przepuszczalnoś­ci kutykuli, zaleca się dodatek mocznika. Również dodanie do roztworu nawozu adiuwantów ułatwia absorpcję składników przez liście, poprawiając przyczepność cieczy do blaszki liściowej.

Pobieranie składników pokarmowych przez liście odbywa się z różną szybkością. Najszybciej pobierany jest azot, zdecydowanie wolniej magnez i potas, a najwolniej — fosfor.

W dokarmianiu dolistnym (tabela) źródłem azotu jest najczęściej mocznik, który nie powoduje oparzeń powierzchniowych liści i może być stosowany w dużych ilościach (2–4 kg/ha). Innymi źródłami azotu są saletra amonowa, saletra wapniowa, saletra potasowa oraz RSM — roztwór saletrzano-mocznikowy. Fosfor jest rzadziej podawany dolistnie, jednak może być zastosowany zwłaszcza w początkowej fazie wzrostu roślin, gdy ograniczone jest pobieranie tego pierwiastka przez słabo wykształcone korzenie lub zahamowane wskutek niekorzystnych czynników klimatycznych. Dokarmianie dolistne fosforem ma znaczenie także w okresie dojrzewania owoców pomidora i papryki oraz w czasie wykształcania się cebul. Źródłem fosforu może być Fostar oraz fosforan jednowapniowy czy fosforan amonu. Potas i magnez są często używane w dokarmianiu roślin warzywnych. Źródłem potasu może być chlorek potasu, siarczan potasu lub saletra potasowa, a magnezu — siarczan magnezu. Wapń jest składnikiem najczęściej stosowanym, zwłaszcza w uprawie pomidorów i papryki, ze względu na ograniczone jego pobieranie i przemieszczanie do owoców. Jego źródłem jest chlorek wapnia, saletra wapniowa lub Wapnovit. Przy ograniczonym pobie­raniu składników pokarmowych przez korzenie najczęściej w dokarmianiu dolistnym stosuje się wieloskładnikowe nawozy chelatowe zawierające makro- i mikroelementy.

Skład chemiczny oraz zalecane stężenie cieczy użytkowej nawozów stosowanych do dokarmiania dolistnego roślin

Procentową zawartość składników przeliczono na formę beztlenkową
(K = K₂O : 1,2; P = P₂0₅ : 2,3: Mg = MgO : 1,66; Ca = CaO : 1,4;