• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 05/2005

OPAKOWANIA JEDNOSTKOWE DLA WARZYW I OWOCÓW

W warunkach rosnącej konkurencji i wymagań rynku sprzedaż warzyw i owoców sprawia coraz większą trudność. Szczególnego znaczenia nabiera w tej sytuacji sposób przygotowania warzyw i owoców do sprzedaży, w tym odpowiednie ich opakowanie. W Polsce zużycie opakowań jest wciąż niskie i wynosi rocznie 30 kg/osobę, w tym zużycie opakowań z tworzyw sztucznych — 8 kg/osobę. Natomiast w krajach Europy Zachodniej zużycie opakowań wynosi 90 kg/osobę, w tym opakowań z tworzyw sztucznych — 30 kg/osobę.

W ostatnich latach coraz większą rolę odgrywają opakowania jednostkowe, o małej pojemności, przeznaczone do handlu detalicznego. Umożliwiają one krótkotrwałe przechowywanie produktów w hurtowni czy w sklepie. Opakowanie takie spełnia następujące funkcje:

  • zapewnienie odpowiednich warunków (skład gazowy atmosfery, wilgotność, temperatura) od czasu zapakowania produktów, poprzez okres krótkotrwałego ich przechowywania, do chwili konsumpcji;
  • ochrona przed uszkodzeniami mechanicznymi w czasie transportu i składowania;
  • informowanie konsumenta o cechach produktu;
  • zachęcenie nabywcy do zakupu (walory estetyczne opakowania i wyeksponowanie produktu);
  • usprawnienie handlu (zwłaszcza w supermarketach), czemu służy między innymi kod kreskowy;
  • zapewnienie większej wygody zakupów nabywcom.

Ze względu na wymagania technologiczne obrotu i przechowywania najważniejsze są dwie funkcje — stworzenie warzywom i owocom odpowiedniego mikroklimatu oraz zabezpieczenie przed uszkodzeniami mechanicznymi.

W obrocie towarowym na świecie wykorzystuje się wiele rozmaitych typów opakowań jednostkowych. Niektóre z nich nie są jeszcze w naszym kraju dostępne, jednak z uwagi na wzrastającą kulturę handlu i rosnące wymagania konsumentów najprawdopodobniej znajdą one zastosowanie w najbliższej przyszłości, podobnie jak to ma już miejsce w krajach bardziej rozwiniętych. Trzeba tu dodać, że w ostatnich kilku latach dokonał się u nas ogromny postęp w opakowalnictwie produktów ogrodniczych i dotyczy to zwłaszcza opakowań jednostkowych. Przed 1990 r. czynnikiem ograniczającym stosowanie opakowań jednostkowych była wysoka cena importowanych folii i innych materiałów opakowaniowych. Obecnie ten czynnik nie ma już większego znaczenia i nie ogranicza wdrażania nowych typów opakowań.

Opakowania jednostkowe można podzielić pod względem cech użytkowych na kilka grup. Poniżej omówiono ich zasadnicze cechy.

Torby papierowe

W handlu detalicznym warzywa i owoce pakowane są niekiedy w torby papierowe. Są to opakowania tanie i przyjazne dla środowiska. Estetyczne torby z białego papieru, z nadrukiem oraz uchwytem mogą mieś­­cić od 1 do 5 kg warzyw. Torby papierowe nie nadają się jednak do dłuższego przechowywania warzyw, gdyż papier jest materiałem przepuszczalnym dla pary wodnej i innych gazów, stąd zapakowane w ten sposób warzywa szybko tracą jakość.

Siatki

W obrocie krajowym znajdują się siatki typu "netlon", produkowane z polietylenu wysokociśnieniowego (o wyso­kiej gęstości — HDPE) w dwóch wersjach — jako siatki lekkie o pojemności 0,5–2 kg (na przykład typy mini 2, karo 1, romb 1) i ciężkie o pojemności 5 kg (romb 2, romb 3). Siatki lekkie wykonuje się w postaci rękawa lub woreczków zgrzewanych punktowo. Pakowanie produktów w siatki odbywa się za pomocą automatycznych urządzeń lub ręcznie, a napełnione siatki są klejone taś­mą lub spinane spinaczami. Siatki służą do pakowania warzyw trwałych, odpornych na więdnięcie — na przykład cebuli, czosnku, a także owoców cytrusowych.

Worki foliowe

Worki foliowe zalecane są do pakowania produktów łat­wo więdnących (fot. 1, 2), między innymi warzyw korzeniowych (zwłaszcza marchwi i pietruszki), papryki słodkiej, ziemniaków czy włoszczyzny. Pojemność worków wynosi zwykle od 0,5 do 2 kg lub więcej. Wykonane są najczęściej z folii polietylenowej o niskiej gęstoś­ci (LDPE) grubości 40–60 m. Torebki te powinny być perforowane, ponieważ folia ta jest mało przepuszczalna dla pary wodnej. Perforacja umożliwia wymianę gazową z otoczeniem. Można używać również folii z mikroperforacją, o przepuszczalności odpowiedniej dla danego warzywa. Worki przeznaczone do ziemniaków powinny być wykonane z folii o obniżonej przepuszczalności światła, ze względu na niekorzystny jego wpływ na jakość tego produktu (w świetle ziemniaki zielenieją i tworzy się w nich toksyczny glikoalkaloid — solanina). Dno woreczków jest zgrzewane, a zamykane są poprzez owinięcie taśmą klejącą (tixo) lub nałożenie metalowego klipsa. Worki często opatrzone są odpowiednim nadrukiem zwiększającym ich walory estetyczne i informującym nabywcę o zawartości. Pakowanie warzyw w worki foliowe można dość łatwo zmechanizować. Oferowane są maszyny do pakowania o różnej wydajności i różnym stopniu zmechanizowania procesów. Jest to tani i efektywny sposób pakowania, zapewniający zachowanie lepszej jakości warzyw w czasie obrotu detalicznego niż przy sprzedaży luzem.


Fot. 1. Zgrzewane woreczki z folii LDPE — opakowanie dla selerów liściowych


Fot. 2. Owoce papryki słodkiej zapakowane w woreczki z folii PVC, które umieszcza się w pudle kartonowym

Tacki i wytłaczanki

Tacki wykorzystywane są głównie jako podkładki do warzyw owijanych w folię (fot. 3). Wykonane są najczęś­ciej ze styropianu. Używa się też tacek ze sztywnej folii polietylenowej (o wysokiej gęstości — HDPE) lub z polichlorku winylu (PVC). W ubiegłych latach wykorzys­tywano w Polsce często tacki w formie wytłaczanek z masy papierowej. Być może takie wytłaczanki staną się znów popularne, gdyż są opakowaniem bardziej przyjaz­nym dla środowiska niż opakowania z tworzyw sztucznych, łatwiej je bowiem reutylizować. Styropian jest to spieniony polistyren (PS), materiał lekki, nienasiąkliwy i higieniczny. Tacki ze styropianu są obecnie produkowane w rozmaitych wzorach i wielkościach. Pojemność ich wynosi zwykle od 0,5 do 2 kg produktu, zaś wytłaczanek — 0,5 kg. Tacki owijane folią stosuje się jako opakowanie delikatnych, nietrwałych warzyw. Pakuje się tak na przykład pomidory, bakłażany, pieczarki. Natomiast wytłaczanki nieowijane folią stanowią opakowanie jednostkowe owoców miękkich (na przykład malin). Opakowaniem zbiorczym tacek i wytłaczanek może być niska skrzynka z tworzywa sztucznego. Tacki i wytłaczanki nieowijane folią nie chronią w wystarczającym stopniu warzyw przed ubytkami wody, jednak w dużym stopniu zmniejszają ryzyko uszkodzeń mechanicznych warzyw i owoców w czasie transportu i przechowywania w handlu detalicznym oraz ułatwiają obrót towarowy. Tacki owijane w folię z tworzywa sztucznego stanowią najlepsze opakowanie jednostkowe warzyw. Chronią przed wpływem czynników mechanicznych, natomiast odpowiednio dobrana folia zapewnia utrzymanie optymalnego składu atmosfery wewnątrz opakowania i dzięki temu zachowanie dobrej jakości warzyw podczas krótkotrwałego przechowywania.


Fot. 3. Rzodkiewki na tacce owinięte folią

Pudełka

Do pakowania niektórych warzyw wykorzystuje się, oprócz tacek i wytłaczanek, pudełka wykonane z kartonu lub sztywnej folii z PVC, polietylenu lub polistyrenu. Pudełka mogą być zamykane wieczkiem (pudełko kartonowe może mieć okienko wykonane z folii) oraz zaopatrzone w uchwyt. Pojemność tych opakowań wynosi zwykle 0,5 kg. Pudełka powinny mieć odpowiednią sztywność, aby po wypełnieniu produktem nie straciły początkowego kształtu i były stabilne oraz wytrzymałe. W przeciwnym razie będą powodować odkształcanie się warzyw, ewentualnie wyciekanie z nich soku. Pudełka mogą mieć kształt sześ­cienny, prostopadłościenny lub wielokątny. Zaletą pudełek kartonowych, w porównaniu z wytłaczankami, jest to, że puste (po złożeniu) zajmują mało miejsca. Karton może być powlekany specjalnymi foliami lub woskami wodoodpornymi, zwłaszcza od strony wewnętrznej, co zmniejsza jego higroskopijność, a także przepuszczalność w stosunku do gazów. Na kartonach można umieszczać kolorowe nadruki (fot. 4). Pudełka kartonowe stosuje się na przykład do pakowania pieczarek. Pudełka z przezroczystego tworzywa sztucznego, z wieczkiem i perforacją, która zapewnia wymianę gazową, służą na przykład do pakowania pomidorów drobnoowocowych typu "cherry" (fot. 5) lub do truskawek. Pudełka bez perforacji są używane do pakowania warzyw rozdrobnionych, sprzedawanych w formie gotowej do spożycia. Wymiary pudełek powinny być dostosowane do opakowań zbiorczych, którymi są najczęściej skrzynka niska lub skrzynka typu platon.


Fot. 4. Dwie wersje pudełek tekturowych do pakowania pieczarek — zamykane z wieczkiem z folii PVC i otwarte


Fot. 5. Pudełka z twardej folii z wieczkiem — opakowanie jednostkowe pomidorów drobnoowocowych

Owijanie w folię

W ostatnich latach do krótkotrwałego przechowywania warzyw i owoców coraz częściej stosuje się opakowania foliowe, wykonane z różnych polimerów, o odpowiednich dla danego celu właściwościach fizycznych. Folie używane do pakowania warzyw powinny charakteryzować się, między innymi, stosunkowo dużą przepuszczalnością dla pary wodnej, dzięki czemu unika się jej niekorzystnej kondensacji wewnątrz opakowania.

Normy międzynarodowe dopuszczają do użycia cienką folię z miękkiego PVC lub z polietylenu (tzw. folię rozciągliwą) bądź termokurczliwą, którymi można bezpośrednio owijać warzywa lub tacki — najczęściej styropianowe — z umieszczonymi na nich produktami.

Folią rozciągliwą rozwijaną z rulonu owija się produkt, a następnie zgrzewa jej końce, wykorzystując do tego celu specjalne zgrzewarki, tak zwane gorące stoły. Folia rozciągliwa jest bardzo cienka (o grubości poniżej 18 m) i zapewnia wystarczającą wymianę gazową bez konieczności wykonywania w niej perforacji. Dotyczy to zwłaszcza folii z miękkiego PVC, która jest w większym stopniu przepuszczalna dla pary wodnej. Z drugiej strony, folia rozciągliwa zabezpiecza w wystarczającym stopniu owinięte warzywa przed więdnięciem. Tacka z warzywami owinięta w ten sposób wygląda bardziej estetycznie niż owinięta w folię termokurczliwą (fot. 6).


Fot. 6. Groch cukrowy na tackach owiniętych folią rozciągliwą

Folia termokurczliwa jest najczęściej wykonana z PVC lub z polietylenu, które w wyniku wstępnego naprężenia (tzw. orientacji), uzyskują zdolność do kurczenia się pod wpływem podwyższonej temperatury. W tym celu produkt, po owinięciu folią i zgrzaniu jej brzegów, umieszcza się na kilka sekund w tunelu grzewczym, gdzie w temperaturze około 140–160°C następuje obkurczenie się folii. Powietrze i para wodna z wnętrza opakowania mogą wydostawać się przez otworki wykonane w czasie odwijania folii z rolki.

Jeśli jest to folia wykonana z miękkiego PVC, to z uwagi na stosunkowo dużą przepuszczalność tego tworzywa w stosunku do pary wodnej, dodatkowe perforowanie folii w celu zapobieżenia kondensacji pary wodnej nie jest zwykle konieczne. Mniej przydatna do pakowania warzyw i owoców jest folia termokurczliwa z polietylenu niskociśnieniowego (LDPE). Parametrem charakteryzującym folię termokurczliwą jest kurczliwość (wyrażona w procentach) i temperatura potrzebna do wywołania tego procesu. Pakowanie odbywa się w tunelach grzewczych o różnej wielkości i wydajności.

Folie ulegające biodegradacji

W ostatnich latach zwraca się uwagę na fakt, że opakowania foliowe stwarzają zagrożenie dla środowiska naturalnego. Istnieje duży problem z utylizacją odpadów pochodzących z zużytych opakowań. Z tego powodu pracuje się nad wprowadzeniem do pakowania warzyw i owoców folii ulegających biodegradacji. Przykładem może być folia z polietylenu niskociśnieniowego (LDPE), z domieszką modyfikowanej skrobii, (w ilości do 30%).

Folie perforowane

Zwykłe folie wykorzystywane do pakowania warzyw poddaje się uprzednio perforacji, aby uniknąć nadmiernej koncentracji i skraplania się pary wodnej, a także zbyt dużego spadku zawartości tlenu i wzrostu stężenia dwutlenku węgla. Nadmierna wilgotność powietrza w opakowaniu prowadzi do szybkiego rozwoju patogenów grzybowych i gnicia zapakowanego produktu. Natomiast niedostatek tlenu powoduje rozpoczęcie oddychania beztlenowego, nagromadzenie się alkoholu etylowego oraz aldehydu octowego i w efekcie zmiany cech sensorycznych warzyw. Poszczególne gatunki warzyw różnie reagują na małe stężenie O2 i podwyższone stężenie CO2. Różna jest też intensywność oddychania warzyw. Na przykład w szczelnych woreczkach z polietylenu z fasolą szparagową po 3 dniach przechowywania w 21°C następuje obniżenie stężenia O2 z 21% do 1% i zwiększenie stężenia CO2 z 0,03% do 20%. Często warzywa zapakowane w szczelne opakowanie foliowe wyglądają efektownie, jednak ich smak będzie gorszy niż warzyw przechowywanych w atmo­sferze odpowiedniej dla danego gatunku. Przykładem mogą być kalafiory, które po przechowaniu w atmosferze zawierającej 8% CO2 mają po ugotowaniu niedobry smak i zapach.

Na skład atmosfery w opakowaniu wpływa także masa umieszczonego w nim produktu. Perforacja opakowania powinna być dobrana do gatunku i masy przechowywanego warzywa. W opakowaniach zawierających około 1 kg warzyw wystarczają zwykle 2–4 otwory o średnicy 3–6 mm, a w opakowaniach 2–3-kilogramowych — 6–8 otworów. Gęstszej perforacji wymagają warzywa, które powinno się przechowywać w atmosferze niezbyt wilgotnej, na przykład cebula i czosnek.

Wykładanie skrzynek folią perforowaną poleca się do transportu i krótkotrwałego przechowywania sałaty, cykorii liściowej, rzodkiewki, naci warzyw, cebuli ze szczypiorem, botwiny, fasoli szparagowej, kalafiorów, fasoli szparagowej czy cukinii. Najodpowiedniejsza do tego celu jest folia polietylenowa o grubości 30–40 m, z grubą perforacją. Perforacja jest konieczna do odprowadzenia nadmiaru pary wodnej i efektywnego schłodzenia warzyw. Niekiedy folią taką przykrywa się od góry warzywa umieszczone w opakowaniu. Do tego celu może być używana również folia z mikroperforacją. W takim opakowaniu warzywa bę­-dą mniej więdły, zachowają dłużej zieloną barwę liś­ci i atrakcyjny wy­g­ląd.

Urządzenia do pakowania

Wykorzystuje się rozmaite urządzenia, w zależności od typu opakowania i potrzebnej wydajności pracy.
Wymienić tu można między innymi workownice do napełniania woreczków (fot. 7), urządzenia do owijania warzyw w folię rozciągliwą, tunele grzewcze do pakowania warzyw lub owoców na tackach w folię termokurczliwą, tubusy do umieszczania w siatki. Koniecznym elementem linii do umieszczania warzyw w opakowaniach jednostkowych są również obrotowe stoły pakownicze. Przed lub po zapakowaniu porcja produktu jest ważona na wagach automatycznych lub ręcznych, a po zapakowaniu — opatrywana etykietą. Na opakowaniu jednostkowym i zbiorczym powinny znaleźć się niezbędne informacje o produkcie, określone w standardach jakości handlowej.


Fot. 7. Urządzenie do pakowania warzyw i owoców w siatkę z tworzywa sztucznego (Holandia)


Fot. 8. Fragment linii do pakowania warzyw na tacki owinięte folią (Holandia)