• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 05/2005

PĘKANIE CZEREŚNI (CZ. I). CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA

Co roku sadownicy produkujący czereśnie obawiają się o swoje zbiory i straty spowodowane pękaniem owoców w czasie deszczu. W warunkach klimatycznych Polski straty plonu z tego powodu u odmian wrażliwych na pękanie mogą być bardzo duże i często decydują o opłacalności produkcji. Jest to poważny problem na całym świecie i od dawna prowadzone są intensywne badania nad wyjaśnieniem przyczyn i mechanizmu pękania owoców czereśni. Chociaż na ten temat ukazało się już bardzo wiele publikacji i opracowań, to nadal istota tego procesu nie jest w pełni zrozumiała, i łatwiej stwierdzać fakty niż je naukowo interpretować. Wiadomo, że stopień spękania czereśni zależy od wielu czynników biologicznych i klimatycznych.

Dlaczego czereśnie pękają?

W zależności od miejsca występowania, kształtu i głębokości spękań na owocach można wyróżnić 3 rodzaje uszkodzeń: A — wokół szypułki, B — wokół wierzchołka i C — na bokach owocu (fot. 1). Spękania typu A i B są zazwyczaj płytkie i mają tendencję do zabliźniania się, natomiast spękania C są głębokie, czasami sięgające aż do pestki, nie zabliźniają się i to one powodują najwięcej strat. Miejsca te bardzo łatwo zasiedlane są przez patogeny — Monilinia laxa czy Botrytis cinerea, które powodują masowe gnicie owoców. Nie ulega wątpliwości, że za pękanie czereśni odpowiedzialna jest woda, to znaczy owoce pękają, gdy są nią pokryte przez określony czas. Są jednak różne teorie na temat roli, jaką woda odgrywa w owocu — kiedy jej działanie jest pozytywne i niezbędne do prawidłowego wzrostu, a kiedy jest przyczyną pękania. Niektórzy badacze zjawiska pękania czereśni twierdzą, że jest ono skutkiem zaopatrywania owoców w wodę przez szypułkę, a następnie powiększania się rozmiarów komórek owocu. Na tej podstawie sformułowali teorię głoszącą, iż pękanie czereśni jest następstwem nadmiernego wzrostu turgoru komórek. Większość naukowców skłania się jednak ku tezie, że główną przyczyną pękania czereśni jest wnikanie wody przez skórkę owocu na drodze osmozy. Ostatnie doświadczenia wskazują także na inne, bardziej skomplikowane mechanizmy towarzyszące temu zjawisku. Złożoność ta wynika z różnych możliwości przemieszczania się wody do i z wnętrza owocu zarówno przez szypułkę, jak i przez skórkę.


Fot. 1. Różne typy spękań czereśni

Owoce rosną głównie dzięki wodzie i składnikom mineralnym w niej rozpuszczonym, które są transportowane przez szypułkę. Pomiary wykazały, że owoce czereśni powiększają swoje rozmiary średnio o 3,5–4,5% dziennie. Tak duży przyrost jest możliwy dzięki wysokiemu turgorowi w komórkach owoców, który może być jednocześnie — przynajmniej w części — odpowiedzialny za kierowanie siłami powodującymi pękanie czereśni. Prawdopodobny jest także związek pomiędzy budową kutykuli a pękaniem czereśni. Kutykula jest zewnętrzną, tłuszczowo-woskową warstwą pokrywającą części nadziemne roślin — w tym owoce. Jej obecność nadaje owocom czereśni charakterystyczny połysk. Skórka pełni swoje ochronne funkcje właśnie głównie dzięki kutykuli, która jest słabo przepuszczalna dla wody oraz powietrza i stanowi barierę dla przenikania wody oraz związków mineralnych zarówno do wnętrza owocu, jak i w kierunku przeciwnym. Głównym składnikiem kutykuli jest kutyna (90–99%), ale jej rola w pękaniu czereśni nie jest tak ważna, jak wosków występujących w ilości 1–10%. Duża rozpiętość zawartości wosków w kutykuli istotnie wpływa na jej właściwości. Wszelkie rysy i mikropęknięcia kutykuli, które są niewidoczne gołym okiem, ułatwiają wnikanie wody do owocu i zwiększają jego podatność na uszkodzenia. Pomiary wykazały, że przez skórkę owoc pobiera znacznie więcej wody i dużo szybciej niż przez szypułkę. Tłumaczy to między innymi fakt, iż nawet niewielki deszcz, podczas którego czas zwilżenia owoców jest krótki, powoduje pękanie czereśni. W przypadku uszkodzenia kutykuli przenikanie wody do owocu jest większe niż, gdy jej struktura jest nienaruszona. Pęknięcia kutykuli na owocach mogą powstawać w warunkach naturalnych, na przykład w okresie suszy. Udowodniono także związek pomiędzy liczbą mikropęknięć kutykuli a gniciem owoców. Czereśnie z kutykulą silnie spękaną są bardziej podatne na infekcje grzyba Botrytis cinerea niż owoce z nieuszkodzoną kutykulą. W konsekwencji tego, od nasilenia występowania uszkodzeń kutykuli zależy również trwałość pozbiorcza owoców.

Na powierzchni skórki występują przetchlinki, które przerywają ciągłość kutykuli. Przeprowadzono wiele doświadczeń, których celem było wykazanie związku pomiędzy nimi a pękaniem owoców. Wyniki nie były jednak jednoznaczne. Jedne doświadczenia wskazywały na korelację pomiędzy wielkością przetchlinek a absorpcją wody przez owoce, zaś z innych wynikało, że przenikanie wody do wnętrza owocu poprzez przetchlinki jest raczej niemożliwe. Jednakże większe przetchlinki mogą sprzyjać tworzeniu się mikropęknięć kutykuli i w ten sposób pośrednio przyczyniać się do większego wnikania wody do owocu niż w przypadku występowania przetchlinek o małych rozmiarach.

Wpływ czynników klimatycznych na pękanie czereśni

Skoro bezpośrednią przyczyną pękania czereśni jest wnikanie wody przez skórkę, a także wzrost turgoru w komórkach owocu spowodowany intensywnym pobieraniem wody z gleby przez korzenie, to o stopniu spękania czereśni decyduje w dużej mierze rozkład opadów, zwłaszcza w ostatniej fazie wzrostu owoców. Należy wyraźnie podkreślić, że dla osiągnięcia wysokich i dob­rej jakości plonów niezbędny jest równomierny rozkład opadów w ciągu całego okresu wegetacji. W sadzie ryzyko wystąpienia spękań jest o wiele większe, gdy spadnie deszcz w czasie upałów — na przykład po burzy — niż gdy opady — nawet dłużej trwające — wystąpią w czasie chłodów. Dużą rolę odgrywa także temperatura powietrza w okresie opadów. Nasilenie spękań wzras­ta liniowo wraz ze wzrostem temperatury w przedziale od 10°C do 40°C. Liczba uszkodzonych owoców jest większa, gdy deszcz spadnie w nocy, ponieważ wówczas owoce mają większy turgor i wolniej wysychają, a tym samym wchłaniają więcej wody niż w ciągu dnia. Wiatr podczas opadów przyczynia się do zmniejszenia strat, gdyż powoduje szybkie osuszanie owoców i skraca czas ich nawilżenia. Przyczyną pękania czereśni może być także rosa. Silne spękania mogą wystąpić w sadach zlokalizowanych w pobliżu dużych zbiorników wodnych lub łąk, gdzie w pochmurne dni następujące po ciepłych nocach rosa długo utrzymuje się na owocach. Uprawa czereśni na takich stanowiskach jest ryzykowna.

Jaką odmianę wybrać do uprawy?

Odmiany różnią się między sobą intensywnością pobierania i dystrybucji wody, budową skórki owoców i jej elastycznością, a tym samym podatnością na pękanie. Ogólnie chrząstki, czyli czereśnie o jędrnym miąższu, są podatniejsze na pękanie niż sercówki — o miękkich owocach. W pewnym stopniu pękanie owoców związane jest również z ich wielkością, to znaczy daje się zauważyć tendencję, że odmiany o dużych owocach są bardziej narażone na pękanie niż odmiany drobnoowocowe.
W praktyce obserwuje się częściej pękanie odmian późnych niż wcześnie dojrzewających. Wynika to przede wszystkim z układu warunków atmosferycznych w okre­­sie dojrzewania czereśni. Dane wieloletnie wskazują, że w lipcu — gdy dojrzałość zbiorczą osiągają owoce odmian późnych — jest znacznie więcej opadów niż w czerwcu — podczas dojrzewania czereśni odmian wczesnych. Zdarza się również, że owoce tych samych odmian czereśni w różnych rejonach klimatycznych wykazują różną wrażliwość na pękanie. Ponadto zaobserwowano, że owoce na młodych drzewach mniej pękają niż na drzewach starszych.

Uzyskanie czereśni, które nie pękałyby w okresie deszczu, jest jednym z głównych celów, jaki stawiają sobie hodowcy nowych odmian. W uprawie pojawiają się już odmiany stosunkowo mało podatne na pękanie, ale — jak na razie — całkowicie odpornych na to niekorzystne zjawisko nie ma. Spośród odmian polecanych do uprawy w Polsce mało wrażliwe na pękanie w naszych warunkach klimatycznych są: 'Karesova', 'Sam' (fot. 2), 'Ulster', 'Vanda', 'Kordia' i 'Regina'. Można je uprawiać z dobrym skutkiem bez żadnych zabiegów ograniczających pękanie owoców. Do odmian podatnych na pękanie zalicza się między innymi: 'Van', 'Vega', 'Burlat', 'Stella', 'Bing', 'New York 980.1', 'Bttnera Czerwona' i 'Techlovan'. Ich uprawa bez specjalistycznej ochrony przed pękaniem może być bardzo ryzykowna.


Fot. 2. 'Sam' — owoce tej odmiany mają małą skłonność do pękania

Podkładka a pękanie owoców

Liczbę popękanych owoców w pewnym stopniu może modyfikować także rodzaj podkładki (fot. 3). U czereś­ni na podkładkach słabo rosnących obserwuje się zwyk­le mniejszą liczbę uszkodzonych owoców niż u drzew na podkładkach silnie rosnących, ale nie wszystkie doświadczalnie taką zależność potwierdzają. Na przykład badania przeprowadzone w warunkach klimatycznych Polski wykazały, że u trzech spośród czterech badanych odmian owoce drzew szczepionych na podkładkach słabo rosnących serii 'P-HL' miały mniejszą skłonność do pękania niż owoce drzew szczepionych na podkładkach silnie rosnących — czereśni ptasiej i 'F 12/1'. Można się jednak dopatrywać pewnego pośredniego związku pękania z podkładką, poprzez masę owocu. Na podkładkach słabo rosnących czereśnie mają z reguły nieco mniejszą masę niż na silnie rosnących i z tego może wynikać ich mniejsza skłonność do pękania. Ponadto podkładki mogą mieć wpływ na budowę kutykuli owoców czereśni.
W doświadczeniu przeprowadzonym w Norwegii kutykula u takich samych odmian czereśni rosnących w jednakowych warunkach glebowych i klimatycznych, ale szczepionych na różnych podkładkach, miała różną liczbę i charakter spękań. Stąd można wnioskować, że od podkładki również zależy podatność owoców czereśni na pękanie.


Fot. 3. Na drzewach karłowych obserwuje się mniejszą liczbę spękanych owoców niż na drzewach silnie rosnących

Zawartość ekstraktu w owocach a pękanie

Według niektórych badaczy, stopień spękania owoców może mieć związek z zawartością w nich ekstraktu. Zawartość ta zmienia się wraz ze stopniem dojrzałości czereśni, to znaczy, im dłużej owoce są pozostawione na drzewie, tym wyższą mają zawartość ekstraktu. Uważa się, że skłonność do pękania jest największa, gdy poziom ekstraktu osiąga wartość 20–21%. Jednak wielu naukowców badających problem pękania czereśni uważa, że związek między zawartością ekstraktu a pękaniem czereśni jest wysoce dyskusyjny.