Bycie "ekologicznym" nie gwarantuje automatycznie rynku zbytu. Rolnik musi go znaleźć i sprostać jego wymaganiom. W określeniu tych wymagań pomocne może być członkostwo w stowarzyszeniach i związkach producentów ekologicznych, na przykład Ekoland czy Biogleba. Przydatne informacje można również znaleźć w publikacjach i na stronach internetowych wspomnianych wcześniej jednostek certyfikacyjnych i państwowych organów nadzorujących rolnictwo ekologiczne.

To jedno z wymagań prawa UE. Okres ten daje czas na wprowadzenie ekologicznych technik zarządzania gospodarstwem, odbudowanie naturalnej żyzności i aktywności biologicznej gleby oraz na ustanowienie żywotnego, trwałego ekosystemu. Pozwala też zredukować pozostałości toksycznych substancji w glebie po poprzednim systemie produkcji. Okres ten to także czas na gromadzenie informacji o możliwych rynkach zbytu oraz na szkolenia i pogłębianie wiedzy z rolnictwa ekologicznego.

Nie ma przymusu, lecz takie badanie jest zalecane z praktycznego punktu widzenia. Poznanie właściwoś-ci gleby pozwala na sprawdzenie jej wymagań, dobranie właściwych nawozów ekologicznych oraz prawidłowe skonstruowanie płodozmianu. W przypadku dużego ubytku, któregoś ze składników odżywczych, wyniki laboratoryjnego badania mogą być podstawą do wnios-ku do jednostki certyfikującej o wydanie zgody na użycie nawozów spoza listy dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym (tab. 1).

Tabela 1. Wykaz nawozów i środków poprawiających właściwości gleby zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym

W przypadku jednorocznych upraw ogrodniczych radzi się tak zaplanować przestawianie gospodarstwa, aby uzyskało ono status ekologicznego przed okresem zasiewów czy sadzenia roślin. Dlatego uważa się, że przestawianie powinno rozpocząć się wczesną wiosną. W przypadku plantacji wieloletnich, na przykład sadowniczych, uznaje się, że najlepiej rozpocząć przestawianie gospodarstwa przed zbiorami. Pozwala to na uzyskanie pierwszych ekologicznych plonów zaraz po końcu okresu przestawiania i zapewnia najkrótszy okres pomiędzy rozpoczęciem przestawiania a sprzedażą pierwszych produktów ekologicznych.

Tak, jeżeli:

• w części ekologicznej uprawiane będą odmiany dające się łatwo odróżnić od tych uprawianych w części konwencjonalnej (w produkcji zwierzęcej – rasy lub gatunki). Producent powinien móc w sposób niezaprzeczalny wskazać, który produkt pochodzi z produkcji ekologicznej, a który z konwencjonalnej.
• Produkty ekologiczne muszą być przechowywane oddzielnie od konwencjonalnych (odrębne pomieszczenia dla tych produktów oraz rozdzielenie pozarolniczych środków produkcji ekologicznej i konwencjonalnej).
• 48 godzin przed zbiorem każdego produktu producent powiadomi o tym jednostkę certyfikującą.
• Po zakończeniu zbiorów producent niezwłocznie powiadomi jednostkę certyfikującą o dokładnych ilościach produktów zebranych w części ekologicznej i konwencjonalnej. Jednocześnie powinien podać cechy odróżniające te produkty (takie, jak jakość, barwa, średnia masa) i potwierdzić, że odpowiednio rozdzielił produkty z obu części gospodarstwa.

Jednym z celów okresu przestawiania jest odbudowanie naturalnej żyzności i aktywności biologicznej gleby. Po 12-miesięcznym okresie przestawiania pierwsze plony mogą być oznaczone jako "żywność z okresu przestawiania na ekologiczne metody produkcji". Taka możliwość jest przydatna, zwłaszcza w przypadku przestawiania plantacji roślin wieloletnich.

Dla rolnictwa ekologicznego będą udzielane dotacje do kosztów kontroli według zasad ustalonych we właściwym rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Dotacje te będą wypłacane przez stacje chemiczno-rolnicze. Formularze wniosku na wypłacenie dotacji można uzyskać od wybranej jednostki certyfikującej.

Przestawianie można współfinansować z następujących funduszy strukturalnych UE:

• Sektorowy Program Operacyjny, Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich, 2004–2006 (działanie 1.1 — "Inwestycje w gospodarstwach rolnych"; 1.2 — "Ułatwianie startu młodym rolnikom";1.3 — "Szkolenia"; 1.4 — "Wsparcie doradztwa rolniczego"; 1.5 — "Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych"; 2.4 — "Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodu");
• Sektorowy Program Operacyjny, Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (działanie 1.4 – "Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką", 2.2 – "Wsparcie konkurencyjności produktowej i technologicznej przedsiębiorstw", poddziałanie 2.2.1 — "Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji";
• Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (działanie 2.6 — "Regionalne Strategie Innowacyjne i transfer wiedzy").

Nie wszystkie fundusze przewidziane w ramach wyżej wymienionych programów są jednak dostępne dla indywidualnych przedsiębiorców. Część z nich skierowana jest do istniejących lub powstających organizacji producentów prowadzących produkcję metodami ekologicznymi.

Szczegółowe informacje o wysokości dopłat do produkcji ekologicznej objętej programem rolno-środowiskowym znajdują się w rozporządzeniu Rady Ministrów z 20.04.2004 r. w sprawie szczegółowych warunków oraz trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolno-środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. nr 174, poz. 1809). W rozporządzeniu tym wymienione są pakiety, do których stosowana jest pomoc finansowa. Jednym z nich jest rolnictwo ekologiczne. W pakiecie "rolnictwo ekologiczne" wyodrębnione są warianty:

• uprawy rolnicze (bez certyfikatu zgodności),
• uprawy rolnicze (z certyfikatem zgodności),
• trwałe użytki zielone (bez certyfikatu zgodności),
• trwałe użytki zielone (z certyfikatem zgodności),
• uprawy warzywnicze (bez certyfikatu zgodności),
• uprawy warzywnicze (z certyfikatem zgodności),
• uprawy sadownicze, w tym jagodowe (bez certyfikatu zgodności),
• uprawy sadownicze, w tym jagodowe (bez certyfikatu zgodności).

Szczegółowe informacje zawarte są również w planie Rozwoju Obszarów Wiejskich. Płatności będzie realizowała Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

Rolnik może uzyskać również dotacje do kosztów kontroli. Zasady ich udzielania podane są w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 15.04.2004 r. (Dz. U. nr 72, poz. 655) w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa i wypłacane przez stację chemiczno-rolniczą. Formularze wniosku na  wypłacenie dotacji można uzyskać od upoważnionej jednostki certyfikującej.

Należą do nich głębokie spulchnianie i płytkie odwracanie gleby, używanie agregatów maszynowych w celu ograniczenia liczby przejazdów oraz stosowanie całorocznej okrywy roślinnej. Zabiegi uprawowe powinny zapobiegać zamulaniu gleby i nie powodować jej ugniatania. Ponadto na zdrowotność roślin korzystny wpływ mają terminowe i właściwie przeprowadzone zabiegi odchwaszczające.

Rotacja roślin jest kluczowym narzędziem ekologicznej uprawy roślin. Prawidłowo skomponowany płodozmian:

• zaspokaja potrzeby odżywcze upraw,
• pozwala na odbudowanie naturalnej żyzności gleby,
• ogranicza rozprzestrzenianie się chorób,
• przyczynia się do kontroli zachwaszczenia upraw oraz
• do skutecznego zwalczania szkodników.

Odpowiednio skomponowany płodozmian jest jedynym skutecznym środkiem zwalczania chorób odglebowych, na przykład w uprawach ziemniaków, cebuli czy roślin kapustnych. Płodozmian powinien być tak zaplanowany, aby zapewnić najdłuższy okres przerwy pomiędzy uprawami roślin z tej samej rodziny botanicznej na danym polu.

Musi on być skonstruowany tak, aby uprawiać: rośliny płytko się korzeniące po tych o głębokim systemie korzeniowym, wysokopienne po niskopiennych, wrażliwe na chwasty po tych powstrzymujących zachwaszczenie oraz rośliny uzupełniające niedobory azotu w glebie po uprawach eksploatujących azot. W płodozmianie: udział roślin bobowatych (dawniej motylkowatych) powinien stanowić 25–33%, rośliny strączkowe oraz bobowate drobnonasienne powinny być uprawiane co najmniej przez jeden rok, należy wykorzystywać poplony ścierniskowe, ozime oraz wsiewki między plonami, zwiększać udział roślin okopowych, przemiennie siać zboża ozime i jare, uprawiać rośliny o długim okresie wschodów i początkowego rozwoju po roślinach zmniejszających występowanie chwastów. Utrzymanie czteroletniej przerwy w uprawie tego samego lub pokrewnych gatunków roślin na danym polu ogranicza występowanie specyficznych chorób i szkodników w takim stopniu, że nie powodują one strat gospodarczych.

Żyzność gleby utrzymać można przez prawidłowe nawożenie. Jego celem w rolnictwie ekologicznym jest dostarczenie składników pokarmowych organizmom glebowym i stworzenie optymalnych warunków dla rozwoju roślin. Aby poprawić żyzność i zwiększyć aktywność biologiczną gleby, należy przede wszystkim użyć w płodozmianie roślin bobowatych oraz głęboko się korzeniących. Podstawowe nawozy organiczne muszą być wytworzone we własnym gospodarstwie lub pochodzić z innego gospodarstwa ekologicznego.

Nawozy podstawowe w rolnictwie ekologicznym to: kompost, obornik i pomiot drobiowy; gnojówka, woda gnojowa (od 1 kwietnia do 31 sierpnia) oraz nawozy zielone.

Nawozy uzupełniające to:

• nawozy mineralne — potasowe (kainit, karnalit, sylwin, kalimagnezja, siarczan potasu), wapniowe (dolomit, kreda pojezierna, kreda łąkowa, margiel), mączka bazaltowa, mączka fosforytowa, boraks, gips, popiół drzewny;
• nawozy organiczne — mączka z kości, krwi, rogów, pierza; mączka rybna; odpadki rzeźne; płynne i stałe odpadki z własnego gospodarstwa; makuchy; kora drewna i trociny; torf;
• osady z naturalnych zbiorników wodnych — muł, minerały ilaste (perlit, wermikulit);
• preparaty biodynamiczne zawierające glony morskie (np. Bio-algeen), podłoża z uprawy grzybów (np. Radivit), mikroelementy (np. BioTrissol). Szczegółowy wykaz nawozów dopuszczonych w rolnictwie ekologicznym znajduje się tabeli 1.

Nadmierne ich używanie może przyczynić się do zbytniego zwiększenia asymilacji azotu przez rośliny, a tym samym podatności roślin na choroby oraz szkodniki. Nadmierne użycie obornika może się również przyczynić do zanieczyszczenia gleby. Regulacje UE zalecają nieprzekraczanie 170 kg N/ha ze źródeł ekologicznych i nieekologicznych, co odpowiada około 30 tonom obornika bydlęcego. Zabrania się używania kompostu oraz obornika ze źródeł nieekologicznych. W szczególnych przypadkach można jednak zwrócić się do jednostki certyfikującej o wydanie zgody na użycie innych środków niż dozwolone.

15. Czy wolno używać herbicydów?

Nie, stosowanie herbicydów w gospodarstwie ekologicznym jest zabronione.

Zachwaszczenie ogranicza się poprzez działania zapobiegawcze (właściwy płodozmian, kompostowanie materiałów organicznych, czyszczenie materiału siewnego, dobór odmian roślin uprawnych, uprawa międzyplonów, ściółkowanie) lub bezpośrednio — metodami mechanicznymi lub termicznymi. Do podstawowych zabiegów profilaktycznych ograniczających zachwaszczenie zalicza się:

• prawidłowo ułożony płodozmian (przemienna uprawa roślin pastewnych oraz drobnonasiennych bobowatych z trawami, okopowymi, zbożami jarymi i ozimymi, uprawa międzyplonów);
• dobór odmian roślin szybko rosnących i dobrze zacieniających glebę (termin i technika siewu, wysiew optymalnej ilości nasion, uprawa odmian zbóż o długiej słomie);
• właściwie i terminowo przeprowadzane zespoły uprawek, zwłaszcza pielęgnacyjnych;
• zbilansowany program nawozowy;
• kompostowanie materiałów organicznych.

Poprzez uprawę w zdrowej glebie uzyskuje się zdrowe rośliny, bardziej odporne na atak szkodników. Należy wybierać gatunki i odmiany odporne na szkodniki oraz dbać o zachowanie różnorodności ekosystemu (np. przez utrzymanie zadrzewień międzypolnych czy dzikich poletek, które wspierają rozwój naturalnych wrogów szkodników). W szczególnych warunkach dopuszczalne jest używanie innych metod i środków ochrony roślin. Wykaz środków ochrony roślin dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym znajduje się w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz środków ochrony roślin dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym

Źródło: Instytut Ochrony Roślin, Poznań 2005

Do kontroli chorób grzybowych najbardziej przyczynia się prawidłowo skomponowany płodozmian i ujęcie w nim — tam, gdzie to możliwe – gatunków i odmian odpornych na te choroby. Używanie kompostu przyczynia się do urozmaicenia fauny i flory glebowej, która jest skuteczna przy zwalczaniu patogenów. Nie należy również zapomnieć o dobrej praktyce higienicznej (GHP), zwłaszcza o używaniu czystych narzędzi i szybkim usuwaniu porażonych roślin.

Podstawową zasadą jest używanie odmian przystosowanych do lokalnych warunków glebowo-klimatycznych, odznaczających się dużą odpornością na choroby grzybowe, bakteryjne i szkodniki oraz konkurencyjnych wobec chwastów. Powinny to być odmiany ustalone genetycznie, które ukształtowały się w ciągu wielu lat uprawy w danym gospodarstwie lub regionie. W gospodarstwie ekologicznym zabrania się uprawy roślin modyfikowanych genetycznie (GMO). Materiał siewny powinien być wytwarzany w danym regionie i musi pochodzić z gospodarstwa ekologicznego. Powinien być zaprawiany środkami dopuszczonymi dla rolnictwa ekologicznego (np. preparatami biodynamicznymi, nadmanganianem potasu, wyciągami ze skrzypu, rumianku, czosnku lub chrzanu).

Gdy uzyskanie nasion określonej odmiany ze źródeł ekologicznych jest niemożliwe, można ją uprawiać tylko po uzyskaniu zgody jednostki certyfikującej (niezbędne jest przedstawienie pisemnego oświadczenia od dostawcy materiału siewnego, stwierdzającego, że uzyskanie danej odmiany ze źródeł ekologicznych jest niemożliwe).

Tak, produkcja materiału siewnego przy zachowaniu zasad upraw ekologicznych jest nawet pożądana.

Tak, rośliny doniczkowe — ozdobne lub zioła — można sprzedawać jako ekologiczne, jeśli:

• 75% materiałów użytych do sporządzenia podłoża (świeżej masy produktu finalnego) stanowią produkty ze źródeł ekologicznych;
• podłoże jest zbilansowane pod względem zawartości substancji odżywczych;
• materiał siewny pochodzi ze źródeł ekologicznych;
• 50% zapotrzebowania roślin na substancje odżywcze jest pokryte z podłoża.

Skomponowanie płodozmianu dla szklarni lub tuneli foliowych może być trudne, z powodu ograniczonej liczby uprawianych gatunków. Pomidory, papryka i oberżyny pochodzą z rodziny psiankowatych, a ogórki, melony, dynie czy cukinie z rodziny dyniowatych. Rośliny z tej samej rodziny są szczególnie narażone na podobne choroby i szkodniki. Obecne standardy ekologiczne nie nakładają obowiązku stosowania płodozmianu w uprawach szklarniowych i w tunelach foliowych, z zaznaczeniem, iż potencjalne zagrożenia chorobami i szkodnikami mogą być kontrolowane przy użyciu dozwolonych w uprawach ekologicznych praktyk oraz materiałów. Stosowanie płodozmianu jest jednak rekomendowane (tab. 3). W szklarni lub tunelu foliowym można w jednym roku uprawiać pomidory, w drugim — ogórki, w kolejnym — paprykę, a wreszcie — sałatę. W tunelach foliowych można — w przerwach — uprawiać rośliny na naturalny zielony nawóz.

Tabela 3. Przykład płodozmianu dla ekologicznej produkcji warzywniczej w tunelu foliowym

Uprawa ekologicznych warzyw i owoców poza glebą jest zabroniona na polach i pod osłonami. Wyjątkiem są rośliny ozdobne i zioła, dla których opracowano odrębne standardy.

24. Czy możliwe jest prowadzenie uprawy monokulturowej w ogrzewanych szklarniach?

Tak, jeżeli wszystkie możliwe problemy będą kontrolowane przy zastosowaniu ekologicznych metod produkcji i dopuszczonych materiałów.

Prawidłowe nawożenie obornikiem i używanie kompostu powinno pomóc rozwiązać problem zwiększonego zapotrzebowania na potas i mikroelementy. Azot powinien być dostarczany wraz z kompostem oraz z roślinami strączkowymi w płodozmianie. Jeśli nadal występują niedobory, można użyć dopuszczonych nawozów.

Tak, ale nie powinny one wchodzić w kontakt z glebą. Oznacza to na przykład, że preparaty chemiczne do czyszczenia szkła powinny być stosowane tylko na zewnątrz szklarni. Wnętrze szklarni powinno być czyszczone wodą lub parą wodną. Środki do czyszczenia pozostałych urządzeń powinny być neutralizowane poprzez płukanie wodą. Lista dozwolonych w ogrodnictwie ekologicznym czyszczących środków chemicznych jest w trakcie opracowywania.

Tak, ale musi jednak nastąpić co najmniej 36-miesięczny okres od zastosowania ostatniego nieekologicznego środka produkcji do oznaczenia owoców z tych upraw jako ekologiczne.

Najlepszą metodą na uzyskanie sadu zgodnego z wymaganiami wobec upraw metodami ekologicznymi jest zaprojektowanie go od nowa.

Jeśli zamierza się przestawić istniejący sad, to dopiero czwarte zbiory od rozpoczęcia okresu przestawiania będzie można oznaczyć jako ekologiczne. Dlatego zaleca się rozpoczęcie przestawiania przed zbiorami, aby po upływie 36 miesięcy nie czekać długo na produkty, które będzie można sprzedać jako ekologiczne.

Jeśli planuje się założenie nowej plantacji, można sadzić ekologiczny materiał szkółkarski na certyfikowanym ekologicznym obszarze i wtedy najbliższe zbiory pochodzące z takiej plantacji mogą być sprzedawane jako ekologiczne. Wymagania określają, że certyfikowanie obszaru pod nową plantację wymaga dwuletniego monitorowanego okresu przestawiania, czyli najkrótszy okres pomiędzy rozpoczęciem przestawiania a uzyskanymi zbiorami ekologicznymi przy zastosowaniu ekologicznego materiały szkółkarskiego wynosi 3 lata.

Prowadzenie tych samych upraw w sposób ekologiczny i nieekologiczny nazywa się produkcją równoległą. Musi ona odbywać się na wydzielonych częściach ziemi, aby obszary produkcji i składowania były odizolowane od tych, na których prowadzi się produkcję nieekologiczną. Dla upraw wieloletnich prowadzenie upraw równoleg-łych jest możliwe tylko, gdy istnieje co najmniej 5-letni plan przestawiania całej plantacji na ekologiczne metody produkcji, albo sposoby odizolowania części ekologicznej i nieekologicznej zostały zaakceptowane przez jednostkę certyfikującą.

Tak, ale przy braku danej odmiany możliwe jest użycie materiału ze źródeł nieekologicznych, po zaaprobowaniu przez jednostkę certyfikującą.

Żyzność gleby powinna być utrzymywana przez użycie roślin bobowatych w darni oraz kompostu, który poprawia także strukturę gleby i retencję wody. Zaleca się także wykonywanie analizy chemicznej liści pod koniec kwitnienia, aby móc skorygować wykryte nieprawidłowości przed zawiązaniem się owoców.

Do ich kontroli przyczynia się użycie odpornych odmian i gatunków oraz higiena prowadzenia sadu (prawidłowe cięcie, które pozwala na dobrą cyrkulację powietrza oraz usuwanie chorych gałęzi i liści zaraz po opadnięciu — mogą służyć do kompostowania). Jeśli ekologiczne metody kontroli nie pomagają, dozwolone jest użycie środków zawierających sole miedzi (tab. 2).

Zaleca się urozmaicenie środowiska naturalnego, na przykład przez zaprzestanie zwalczania dzikich roślin, które przyczyniają się do rozwoju owadów, pomagających w zwalczaniu szkodników. Można również rozwinąć populację sikorek poprzez zakładanie siedlisk (zakrzaczenia, budki) i dostarczanie im źródeł wody.

Ekologiczne rozłogi truskawek mogą być sadzone po dwuletnim monitorowanym okresie przestawiania obszaru upraw. Wymagane jest użycie rozłogów z upraw ekologicznych. W płodozmianie truskawki mogą być uprawiane po sobie dwa razy, a następnie zaleca się czteroletni okres przerwy.

Tak, można wykorzystywać chłodnie, magazyny czy przechowalnie, ale muszą być one oznaczone jako przeznaczone do przechowywania produktów ekologicznych. Sprzęt stosowany przy przechowywaniu, zarówno produktów ekologicznych, jak i nieekologicznych, musi być dokładnie czyszczony. W pomieszczeniach, w których przechowuje się żywność ekologiczną, zakazane jest używanie środków chemicznych, na przykład grzybobójczych.

Można używać tradycyjnych pudełek, siatek oraz papierowych lub polietylenowych torebek. Preferuje się jednak opakowania, które można poddać procesowi recyklingu. Opakowania wielokrotnego użytku mogą być przeznaczone tylko do lokalnej sprzedaży detalicznej. Muszą być wyściełane nowym papierem i wyraźnie oznaczone jako wielokrotnego użytku. Zabrania się używania takich opakowań w obrocie hurtowym produktami ekologicznymi.

Produkty rolnictwa ekologicznego, określane potocznie jako żywność ekologiczna powinny mieć etykietę, na której znajdą się:

• nazwa i numer upoważnionej jednostki certyfikującej, której podlega producent;
• napis "Rolnictwo ekologiczne – system kontroli WE";
• nazwa i adres producenta oraz — jeśli różny — właściciela lub sprzedawcy produktu, nazwa produktu i znak identyfikacyjny partii towaru.

Po spełnieniu warunków zawartych w art. 10. rozporządzenia Rady (EWG) nr 2092/91 producent może zamieścić na produktach ekologicznych symbol (logo wspólnotowe — rysunek) oznaczający, że produkt został wyprodukowany metodami ekologicznymi.

Konsultacja mgr inż. Piotr Senkus, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu