Fitoplazmy

W ostatnich latach w sadach drzew pestkowych i na plantacjach roślin jagodowych obserwowano objawy charakterystyczne dla porażenia przez fitoplazmy. Testy prowadzone w Pracowni Wirusologii ISK w Skierniewicach wykazały obecność tych patogenów, między innymi, w drzewach brzoskwini, moreli, wiśni, czereśni oraz krzewach maliny, jeżyny i truskawki.

Fitoplazmy przenoszone są z porażonym materiałem szkółkarskim (podkładki wegetatywne, zrazy, oczka, sadzonki) oraz za pośrednictwem skoczków. Charakterystyczne dla fitoplazm jest zmienne nasilenie choroby.

Wiosną drzewa brzoskwini i nektaryny porażone fitoplazmami rozwijają się normalnie, ale latem liście zaczynają żółknąć lub przybierają barwę czerwonawą, zwijają się ku górze wzdłuż nerwu głównego (fot. 1) i często przedwcześnie opadają. Owoce są drobne i niekiedy zdeformowane. Następuje zahamowanie wzrostu drzew. Na skutek infekcji może dochodzić do zasychania pojedynczych gałęzi, a w kolejnych latach do zamierania całych drzew. Drzewa moreli porażone przez fitoplazmy słabo kwitną i plonują, a owoce są drobne, o małej wartości handlowej. Gałęzie mogą być wygięte ku dołowi (fot. 2), a liście drobnieją, żółkną i zawijają się ku górze.
Podobnie, jak w przypadku brzoskwini, zamierają niektóre gałęzie, a po kilku latach — całe chore drzewa. Zahamowanie wzrostu drzew (fot. 3), żółknięcie i zwijanie się liści oraz drobnienie owoców można również obserwować na drzewach czereśni porażonych fitoplazmami. Z kolei u chorych wiśni oprócz zahamowania wzrostu następuje zamieranie pojedynczych gałęzi, a nawet całych drzew. Międzywęźla pędów mogą być skrócone, a drzewo często przybiera pokrój "płaczący". Niektóre kwiaty rozwijają się późną wiosną lub latem (tzw. wtórne kwitnienie). Liście są drobniejsze niż na zdrowych drzewach, a owoce małe, wydłużone, nierównomiernie dojrzewające.

Fot. 1. Zwijanie i czerwienienie liści brzoskwini porażonej fitoplaz­mą

Fot. 2. Wyginanie gałęzi moreli porażonej fitoplazmą

Fot. 3. Zahamowanie wzrostu i żółknięcie liści czereśni porażonej fitoplazmą

Fitoplazmy są również groźnymi patogenami roślin jagodowych. Truskawkę porażają przede wszystkim fitoplazma zielenienia płatków truskawki  (Strawberry green petal phytoplasma) i fitoplazma żółtaczki astra (Aster yellows phytoplasma).

W czasie kwitnienia, płatki korony truskawek porażonych fitoplazmą zielenienia płatków truskawki przybierają barwę zieloną lub różowawą i są znacznie mniejsze niż u zdrowych roślin, zaś działki kielicha często są silnie powiększone (fot. 4).
Wiele kwiatów jest sterylnych i nie zawiązuje owoców, co jest przyczyną poważnych strat plonu. Liście są chlorotyczne (fot. 5), o podwiniętych brzegach, a ogonki liściowe są krótkie.

Fot. 4. Objawy wywoływane przez fitoplazmę zielenienia płatków truskawki

Fot. 5. Chloroza brzegów liści truskawki porażonej fitoplazmą

Fitoplazma żółtaczki astra jest patogenem porażającym wiele gatunków roślin ogrodniczych i chwastów. Chore rośliny truskawki wytwarzają sterylne kwiaty tworzące utwory liściopodobne, tak zwane liściaki lub fyllodia (fot. 6), i zniekształcone owoce. Liście porażonych roślin mają chlorotyczne brzegi i krótkie ogonki. Zdarza się, że porażone rośliny zamierają, zwłaszcza w suche lata. Chore roś-liny mateczne wytwarzają mniej rozłogów.

Fot. 6. Przekształcenie w utwory liściopodobne owocu truskawki porażonej fitoplazmą żółtaczki astra

Jedną z najgroźniejszych chorób maliny i jeżyny jest karłowatość maliny wywoływana przez fitoplazmę karłowato ci maliny (Rubus stunt phytoplasma). Początkowo choroba ma przebieg bezobjawowy, lecz w kolejnych latach po infekcji objawy stopniowo nasilają się prowadząc do degeneracji roślin, a często nawet do ich zamierania. Pędy chorych krzewów są krótkie i bardzo cienkie (fot. 7). Krzewy przybierają miotlasty pokrój, co jest skutkiem nadmiernego wyrastania pędów z pąków śpiących. Działki kielicha chorych kwiatów mogą być silnie powiększone i wydłużone, przypominające wyglądem listki, a płatki korony przebarwione na kolor zielonkawo-różowy (fot. 8).
Chore krzewy praktycznie nie zawiązują owoców, a te nielicznie dojrzewające mają niską wartość handlową i konsumpcyjną (fot. 9).

Fot. 7. Zahamowanie wzrostu pędów jeżyny porażonej fitoplazmą karłowatości maliny

Fot. 8. Deformacja i przebarwienie kwiatu maliny porażonej fitoplaz­mą karłowatości maliny fot. 1–9 M. Cieślińska

Fot. 9. Zniekształcenie owocu maliny porażonej fitoplazmą karłowatości maliny

Zapobieganie chorobom wirusowym i wirozopodobnym

Nie ma bezpośrednich metod zwalczania chorób powodowanych przez wirusy, fitoplazmy i wiroidy, dlatego w ochronie drzew i krzewów owocowych podstawowe znaczenie ma profilaktyka. Najważniejszym sposobem uniknięcia chorób wirusowych i wirozopodobnych jest zakładanie sadów i plantacji roślin jagodowych ze zdrowego materiału szkółkarskiego. W sprzyjających warunkach (sąsiedztwo źródeł infekcji i obecność wektorów) może jednak dojść do zakażenia pierwotnie zdrowych drzew i krzewów, dlatego bardzo ważna jest odpowiednia lokalizacja sadu czy plantacji roślin jagodowych, z uwzględnieniem izolacji przestrzennej od starych, zaniedbanych lub niewłaściwie chronionych upraw sadowniczych oraz dziko rosnących drzew i krzewów.

Pewne ograniczenie występowania chorób wirusowych można osiągnąć również poprzez opryskiwanie roślin środkami chemicznymi przeciw szkodnikom przenoszącym wirusy i fitoplazmy (między innymi mszyce, skoczki), zgodnie z aktualnymi zaleceniami programu ochrony. Zabiegi te zabezpieczą sady i plantacje roślin jagodowych nie tylko przed stratami związanymi z żerowaniem szkodników, ale również ograniczą rozprzestrzenianie się chorób wirusowych i wirozopodobnych.

Często wirusy i fitoplazmy występujące w drzewach i krzewach owocowych są polifagami — porażają wiele gatunków roślin, w tym chwasty. Przykładowo, fitoplazma zielenienia płatków, oprócz truskawki, poraża również koniczynę. Dlatego w zapobieganiu infekcjom wirusowym bardzo ważna jest chemiczna i mechaniczna walka z chwastami.

Konieczne jest również przeprowadzenie w każdym sezonie wegetacyjnym co najmniej dwóch lustracji pod kątem obecności objawów wywoływanych przez wirusy. Lustrację należy wykonać bardzo dokładnie, gdyż na ogół wirusy są nierównomiernie rozmieszczone w drzewach (krzewach) i objawy chorobowe przez nie wywoływane w początkowym okresie mogą występować tylko na pojedynczych gałęziach, blisko miejsca żerowania szkodników będących wektorami patogenów. Podczas lustracji wiosennej na kwiatach truskawek porażonych fitoplazmami można zaobserwować przebarwienie płatków korony, a na młodych liściach chorych drzew pestkowych — objawy wywołane przez wiele wirusów. Drugą lustrację dobrze jest wykonać latem, gdy zaczynają dojrzewać owoce. Termin ten jest ważny, na przykład w przypadku wirusa drobnienia owoców czereśni. Wszystkie krzewy, czy młode drzewa w sadzie wykazujące objawy porażenia wirusami lub patogenami wirusopodobnymi, należy wyeliminować z sadu (plantacji), aby nie stanowiły zagrożenia dla zdrowych roślin.