Całkowita powierzchnia sadów jabłoniowych w badanych gospodarstwach wyniosła w 2001 roku 695,8 ha, łączne zbiory jabłek — 22 650 ton, średnia powierzchnia sadu jabłoniowego — 9,9 ha (w tym 8,9 ha przypadało na kwatery owocujące), plony jabłek (były bardzo duże i wpłynęły na wielkość nakładów pracy) — średnio 36,4 t/ha, a przeciętne zbiory — 320 ton w gospodarstwie.

Zasoby pracy własnej

Określa się je liczbą członków rodziny (powyżej 16. roku życia) w przeliczeniu na gospodarstwo. W przeprowadzonych badaniach zasoby te wyniosły średnio 2,4 osoby. Nakłady pracy wyraża się z kolei liczbą osób zatrudnionych w pełnym wymiarze w gospodarstwie. Według norm, czas pracy jednego zatrudnionego w pełnym wymiarze wynosi w rolnictwie 2200 rbh* w roku. Na jedno analizowane gospodarstwo przypadało średnio 4,56 "pełnozatrudnionych". Wartości te znacznie różniły się jednak, w zależności od wielkości gospodarstwa — od 1,77 "pełnozatrudnionych" (w gospodarstwach z powierzchnią sadów jabłoniowych poniżej 5 ha) do 8,58 "pełnozatrudnionych" (powyżej 15 ha sadów jabłoniowych — tab. 1).

Wszystkie gospodarstwa, poza jednym, korzystały z najemnej siły roboczej. Średnie roczne zapotrzebowanie na siłę roboczą do produkcji i dystrybucji jabłek wyniosło ponad 10 000 rbh na jedno gospodarstwo, z czego blisko 3/4 pokrywali pracownicy najemni. Także w tym przypadku pojawiły się duże różnice pomiędzy grupami obszarowymi gospodarstw — małe korzystały z najemnej siły roboczej znacznie rzadziej niż większe. W grupie do 5 ha sadów udział nakładów pracy wykonywanej przez pracowników najemnych stanowi niespełna 40% ogólnych nakładów pracy, natomiast w gospodarstwach powyżej 15 ha przekraczał on 80% (tab.1). Widoczna była też różnica w nakładach pracy w przeliczeniu na jednostkę powierzchni sadu i tonę jabłek, z korzyścią dla gospodarstw większych. Przyczyną tego mogła być lepsza organizacja pracy oraz sprzedaż większych partii owoców.

TABELA 1. OGÓLNE NAKŁADY PRACY NA PRODUKCJĘ I DYSTRYBUCJĘ JABŁEK W BADANYCH GOSPODARSTWACH

Źródło: Badania własne
1 — liczba członków rodziny w wieku produkcyjnym pracujących w gospodarstwie
2 — liczba faktycznie poniesionych nakładów pracy podzielona przez normatywny czas pracy
jednego pełnozatrudnionego (2200 godz.)

Najbardziej pracochłonny jest zbiór

W tabelach podano jednostkowe nakłady i koszty pracy związanej z produkcją w przeliczeniu na powierzchnię owocującą sadu oraz na zbiory jabłek ogółem. Jednostkowe nakłady i koszty pracy związanej z dystrybucją owoców odnoszą się do hektara powierzchni owocującej oraz ilości jabłek deserowych w gospodarstwie. Prace związane z produkcją jabłek pochłaniały 708 rbh/ha. Kolejne 419 rbh/ha były związane z dystrybucją owoców. Łącznie te dwie pozycje pochłaniały 1127 rbh/ha, a w przeliczeniu na tonę jabłek — 34,7 rbh (tab. 2). Na produkcję jabłek (prace w sadzie do zbioru włącznie) przypadało średnio 62,9% wszystkich nakładów pracy, pozostała część związana była z zaopatrzeniem w środki produkcji (znikomy udział), dystrybucją owoców (przygotowaniem ich do sprzedaży), transportem oraz zbytem. Wśród badanych gospodarstw znajdowały się też takie, w których nakłady pracy na dystrybucję jabłek były wyższe od tych na ich produkcję.

TABELA 2. SZCZEGÓŁOWE NAKŁADY PRACY NA PRODUKCJĘ I ZBYT JABŁEK W BADANYCH GOSPODARSTWACH

Źródło: Badania własne

Z wymienionych powyżej czynności najwięcej pracy wymagał zbiór jabłek (39%, fot.), następnie przygotowanie ich do sprzedaży (27,5%), zimowe i letnie cięcie drzew (11,6%) oraz transport i zbyt owoców (7,9%). Pozostałe czynności stanowiły w sumie około 14% ogólnych nakładów pracy. W przeliczeniu na tonę owoców zbiór pochłaniał 12,1 rbh, natomiast pakowanie i sortowanie niewiele mniej bo 11,3 rbh (w tym przypadku godziny robocze są przeliczane dla owoców deserowych). Cięcie drzew to kolejne 3,6 rbh na tonę jabłek, przerzedzanie zawiązków — 1,6 rbh/t. W przeliczeniu na hektar sadu, czynności związane ze zbiorem pochłaniały 439 rbh, cięcie zimowe — 95 rbh i letnie — 35 rbh. Przerzedzanie zawiązków nie jest wykonywane na całej powierzchni sadu, ale tylko w kwaterach z odmianami wymagającymi tego zabiegu i dlatego średnia w przeliczeniu na całą powierzchnię sadu wynosiła tylko 57 rbh/ha. Natomiast czynności najbardziej zmechanizowane, takie jak nawożenie, ochrona drzew i pielęgnacja gleby w sadzie (w tym chemiczne niszczenie chwastów) pochłaniają łącznie niespełna 37 rbh/ha.

NAJWIĘCEJ PRACY WYMAGA ZBIÓR JABŁEK

Praca własna i najemna

Zastanawiające mogą być duże nakłady pracy na produkcję, a przede wszystkim na zbiór jabłek (12,1 rbh/t). Do tej pozycji wliczano też nakłady pracy na transport opakowań do sadu, zebranych jabłek do gospodarstwa oraz wstawianie owoców do obiektów przechowalniczych. Ponadto w większości gospodarstw przeprowadzano 2- lub 3-krotny zbiór jabłek. O ile wydajność pracy w trakcie pierwszego zbioru była wysoka, to w kolejnych znacznie spadała. Nie należy także zapominać, że plony w badanym sezonie były bardzo wysokie (średnio 36,4 t/ha).

Podobnie wygląda sytuacja z przygotowaniem jabłek do sprzedaży (11,3 rbh/t). Liczone są tu nakłady pracy na sortowanie i pakowanie jabłek, przygotowanie opakowań (na przykład składanie, naprawa, wykładanie papierem), dowożenie i odwożenie jabłek oraz ważenie owoców.
Z kolei małe nakłady na transport i zbyt owoców (3,2 rbh/t) wynikają z kierunków ich dystrybucji w gospodarstwach. Większość jabłek deserowych (prawie 60%) jest bowiem sprzedawana na miejscu w gospodarstwach (pośrednikom krajowym lub na eksport). Natomiast na targowiskach, na których sprzedaż pochłania najwięcej czasu, sprzedawano tylko 14% jabłek. Pozostała część trafiała do hurtowni, sklepów i supermarketów.

W trakcie zbiorów jabłek w badanych gospodarstwach zatrudniano 623–714 pracowników sezonowych, w tym około 250 osób do cięcia drzew, 200–215 — do przerzedzania zawiązków oraz 178–205 — do sortowania i pakowania owoców. Ponadto w 31 gospodarstwach zatrudnionych było w sumie 56 pracowników stałych.

Praca własna sadownika i jego rodziny dominowała nad najemną w takich czynnościach, jak nawożenie, ochrona sadu (w tym chemiczne zwalczanie chwastów), pielęgnacja gleby (koszenie międzyrzędzi), zaopatrzenie w środki produkcji oraz transport i zbyt jabłek. Większość swojego czasu sadownicy przeznaczali na czynności związane z dystrybucją owoców i zaopatrzeniem w środki produkcji — 53,8% nakładów pracy własnej. Przy cięciu drzew, przerzedzaniu zawiązków, zbiorach oraz przygotowaniu jabłek do sprzedaży dominowała natomiast najemna siła robocza (co najmniej 75%). Pracownicy najemni są zatrudniani przede wszystkim do prac związanych z produkcją jabłek (68,8% ogólnych nakładów pracy tych osób).

* rbh = godzina robocza

Autor jest doktorantem na Akademii Rolniczej w Lublinie