• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 06/2003

CHOROBY FITOPLAZMATYCZNE ROŚLIN CEBULOWYCH

Ozdobne rośliny cebulowe rozmnażane wegetatywnie są gospodarzami wielu chorób, na przykład wirusowych czy innych, zwanych wirozopodobnymi.
W związku z częstymi sygnałami od producentów o dużej szkodliwości chorób, których przyczyny nie były dotychczas znane, w ostatnich pięciu latach skontrolowaliśmy uprawy ozdobnych roślin cebulowych pod osłonami i w polu w ponad 50 polskich gospodarstwach. Na plantacjach mieczyka, lilii, frezji, tulipana i narcyza obserwowaliśmy rośliny z objawami chorobowymi sugerującymi porażenie przez fitoplazmy. Badania laboratoryjne, wykorzystujące nowoczesne techniki molekularne, potwierdziły te przypuszczenia.

Mieczyki

Żółtaczka astra na mieczyku. Objawy tej choroby opisane zostały prawie 50 lat temu w USA. W Polsce występuje ona od 1995 roku. U chorych roślin obserwuje się zahamowanie wzrostu, żółknięcie liści, żółknięcie i deformację pędów kwiatostanowych, deformację i zielenienie kwiatów. Porażone bulwy wytwarzają liczne, chlorotyczne pędy. Wyrastanie korzeni jest zahamowane (fot. 1). W niektórych latach objawy chorobowe wykazywały wszystkie mieczyki na kontrolowanych plantacjach.


FOT. 1. ROŚLINY MIECZYKA — ZDROWA (Z LEWEJ)
I Z OBJAWAMI ŻÓŁTACZKI

Przeprowadzone za pomocą mikroskopu elektronowego badania ultracienkich skrawków chorych roślin wykazały wiele zmian patologicznych w komórkach łyka oraz obecność licznych fitoplazm w rurkach sitowych. Fitoplazmy z grupy żółtaczki astra (AY) były łatwo wykrywalne — zarówno w roślinach z pola, jak i w pędach utrzymywanych w kulturach in vitro.

Lilie

Porażenie lilii przez fitoplazmy zostało po raz pierwszy stwierdzone za pomocą mikroskopu elektronowego w 1982 roku we Włoszech, ale przypuszcza się, że rozetowatość i inne choroby lilii, opisane w latach 30. ubiegłego wieku jako wirusowe, mogły mieć także związek z zakażeniem przez te patogeny.

Objawy chorobowe na liliach były bardzo zróżnicowane. Najczęściej obserwowano silną chlorozę, a nawet żółknięcie liści wierzchołkowych, nekrozę liści prowadzącą do ich silnej deformacji, zamieranie i opadanie pąków kwiatowych, a czasem zmiany w zabarwieniu i degenerację kwiatów (fot. 2, 3). System korzeniowy chorych roślin był bardzo słaby, a ich wzrost zahamowany. Opisane powyżej objawy chorobowe stwierdzone zostały we wszystkich kontrolowanych gospodarstwach polskich, a procent porażonych roślin wahał się, w zależności od roku, zakładu, gatunku i odmiany lilii. W największym nasileniu choroba występowała na roślinach: mieszańców lilii orientalnych, azjatyckich i z grupy LA; pochodzących z cebul importowanych; w uprawie letniej. W niektórych gospodarstwach chorobę stwierdzono u około 50% roślin. Nasilenie symptomów było zmienne. Zaobserwowano, że większość lilii z silnymi objawami chorobowymi ulegała pozornemu wyzdrowieniu i w następnym roku nie wykazywała żadnych symptomów lub tylko chlorozę liści.


FOT. 2. ZAMIERANIE PĄKÓW KWIATOWYCH I LIŚCI LILII PORAŻONEJ FITOPLAZMĄ


FOT. 3. ZMIANY W ZABARWIENIU KWIATÓW LILII PORAŻONEJ FITOPLAZMĄ

Badania molekularne, a konkretnie analiza PCR-RFLP polegająca na identyfikacji kwasów nukleinowych patogenu wykazały, że lilie z czterech grup (L. longiflorum, mieszańce orientalne, azjatyckie i LA), w większości przypadków uzyskane z importowanych cebul, były naturalnie porażone przez fitoplazmy z grupy żółtaczki astra (AY). Patogeny te występowały w niskiej koncentracji. Wyniki naszych badań zostały potwierdzone przez badaczy włoskich, którzy wykazali obecność fitoplazm zarówno w liliach z różnymi typami objawów chorobowych, jak i w tych, które uległy "wyzdrowieniu".

Większość testowanych lilii była porażona dodatkowo wirusami — utajonym lilii (LSV), rzadziej — mozaiki ogórka (CMV) czy pstrości lilii (LMoV) — objawy chorobowe obserwowane na tych roślinach nie były jednak spowodowane przez wirusy.

Tulipany

Degeneracja i plamistość kwiatów tulipana. Wiosną 1999 roku zaobserwowano, że kilkaset roślin tulipana odmiany 'Cream Perfection', uprawianej w szklarni, miało kwiaty przekształcone w utwory podobne do liści (fot. 4). Symptomów nie stwierdzono u roślin posadzonych w tunelu foliowym, mimo iż cebule pochodziły z jednej firmy. Wiosną 2002 r. na kilku odmianach w uprawie przyspieszonej występowały jasne plamy na kwiatach, powodujące utratę wartości zdobniczej.


FOT. 4. DEGENERACJA KWIATÓW TULIPANA SPOWODOWANA PRZEZ FITOPLAZMY (Z LEWEJ — ROŚLINA ZDROWA)

Analiza PCR-RFLP wykazała, że zarówno w tulipanach ze zdegenerowanymi kwiatami, jak i z plamistością kwiatów występowały fitoplazmy, które stwierdzono także w cebulach i liściach pięciu innych odmian tulipana rosnących w polu oraz w cebulach podczas spoczynku.

Narcyzy

Wiosną 2001 roku około 100 roślin narcyza odmiany 'Petit Four', wchodzących w skład kolekcji odmian Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, kwitło z kilkudniowym opóźnieniem. Kwiaty były drobne, zielonkawe i przedwcześnie zasychały. Kwiaty typowe dla odmiany rozwinęło zaledwie kilka narcyzów. Liście wszystkich roślin były zdrowe. Wiosną 2002 r. objawów chorobowych nie obserwowano.

Analiza PCR-RFLP wykazała, że rośliny porażone były fitoplazmą z grupy AY. Patogen stwierdzono w liściach, cebulach i korzeniach roślin z objawami chorobowymi — w okresie wegetacji, a potem także w przechowywanych cebulach.

Frezje

Badania dotyczyły roślin pięciu odmian frezji — 'Aladyn', 'Blue Lady', 'Cortine', 'Gompy' i 'White Rapid' — które miały chlorotyczne i nekrotyczne plamy oraz smugi na liściach, podobne do objawów nekrozy liści — groźnej choroby frezji o nieustalonej etiologii.

Analiza PCR-RFLP wykazała, że rośliny czterech z pięciu badanych odmian były porażone przez fitoplazmę AY. Patogen występował zarówno w roślinach z objawami chorobowymi, jak i w wyglądających zdrowo. Był wykrywany w liściach, a potem w przechowywanych bulwach.

Zapobieganie fitoplazmom

Nie da się zwalczać fitoplazm, gdy już wystąpią. Ważna jest więc profilaktyka.

  • Przede wszystkim należy zaniechać sadzenia roślin o nieznanej zdrowotności, gdyż zakażony materiał rozmnożeniowy jest zasadniczym źródłem patogenów. Jest to trudne do sprawdzenia, ponieważ porażone rośliny często w ogóle nie wykazują objawów chorobowych lub choroba ujawnia się dopiero po pewnym czasie.
  • Nie powinno się rozmnażać i uprawiać roślin z objawami porażenia.
  • Rośliny należy uprawiać w optymalnych warunkach.

Identyfikacja choroby

Ze względu na podobieństwo symptomów fitoplazmoz do objawów innych chorób lub następstw nieprawidłowego preparowania i przechowywania cebul (bulw), błędów
w uprawie bądź nawożeniu, diagnozowanie na podstawie samych tylko zmian chorobowych jest bardzo ryzykowne. Dotychczas znana jest jedna wiarygodna, a równocześnie szybka metoda wykrywania i rozpoznawania fitoplazm — analiza PCR-RFLP. Do testowania przydatne są liście i cebula — zarówno w okresie wegetacji, jak i spoczynku. Badania nad poznaniem tych nowych chorób prowadzone są w Pracowni Wirusologii ISK. Producenci, którzy mają problemy z ustaleniem przyczyny chorób ozdobnych roślin cebulowych, mogą liczyć na naszą współpracę.

Autorka jest pracownikiem Pracowni Wirusologii Zakładu Ochrony Roślin Sadowniczych ISK w Skierniewicach