Owoce i warzywa świeże

Idea wspólnej organizacji rynku w UE zyskała po raz pierwszy ramy prawne w 1972 roku w postaci Rozporządzenia Rady 1035/72. Głównym celem regulacji było zapewnienie ogrodnikom godziwych dochodów. Podstawowymi składnikami systemu zwanego wspólną organizacją rynku były jednolite standardy jakościowe, interwencja rynkowa i jej mechanizmy, organizacje producentów, zasady handlu z krajami trzecimi oraz system kontroli. W Rozporządzeniu Rady 2200/96 (podstawowy akt prawny dla rynku owoców i warzyw świeżych — tab. 1) reformującym wspólną organizację rynku, podział ten nie uległ zmianom. Nie zmienił się również cel, którym pozostało zapewnienie ogrodnikom dochodów na możliwie wysokim poziomie.

TABELA 1. PRZEGLĄD AKTÓW PRAWNYCH UE DOTYCZĄCYCH RYNKU OWOCÓW I WARZYW ŚWIEŻYCH

Wspólna organizacja rynku obejmuje wszystkie najważniejsze gatunki owoców i warzyw produkowanych w UE i w Polsce.
Od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku europejski i światowy rynek produktów ogrodniczych uległ jednak poważnym przeobrażeniom. W handlu międzynarodowym zaczęły obowiązywać porozumienia zawierane w ramach Rundy Urugwajskiej (ostatnich negocjacji dotyczących Układu Ogólnego w sprawie Ceł i Handlu  GATT — red.). Oznaczało to stopniową eliminację administracyjnego sterowania rynkiem przy pomocy ceł importowych, dopłat i kontyngentów. Po stronie kupców (odbiorców produktów ogrodniczych) coraz częściej zaczęły pojawiać się supermarkety, co było wyrazem postępującej globalizacji. Wszystko to spowodowało malejącą skuteczność obowiązujących dotychczas rozwiązań i konieczność zmiany polityki Wspólnoty w stosunku do sektora ogrodniczego.

W przeszłości zadowalające ceny starano się utrzymywać przede wszystkim przy pomocy interwencji na rynku. Ten instrument oddziaływania z czasem uległ wypaczeniu. W wielu przypadkach wycofywanie produktów z rynku stało się alternatywnym kanałem zbytu. Spowodowało to z jednej strony wzrost związanych z tym kosztów, z drugiej — spadek skuteczności mechanizmu interwencyjnego.

Z tych powodów w RR 2200/96 jako główny element wspólnej organizacji rynku wymienia się organizacje producenckie. To one, poprzez koncentrację dostaw i przestrzeganie wymagań jakościowych, mają doprowadzić do utrzymania zadowalających cen swych produktów. Ponadto, tylko uznane organizacje producenckie mają prawo do działań interwencyjnych na rynku, poprzez niewprowadzanie do obrotu określonych partii produktów. Takie podejście Wspólnoty do organizacji producentów znajduje wyraz w strukturze wydatków z budżetu UE na rzecz sektora ogrodniczego (czyt. też HO 7/03). Fragmenty starego systemu wprawdzie pozostały, ale ich rola się zmniejszyła bądź zmieniła.

Organizacje producenckie w prawie UE

W rozumieniu prawa unijnego organizacją producencką (OP) jest każda osoba prawna utworzona z inicjatywy członków dla następujących kategorii produktów: owoce i warzywa, warzywa, produkty przeznaczone dla przetwórstwa, owoce cytrusowe, orzechy, grzyby. Członkiem OP może być nie tylko osoba fizyczna, ale także prawna. Producent może być członkiem tylko jednej OP dla danej kategorii produktów. Najwygodniejszą kategorią produktów, dla której można powołać OP jest kategoria "owoce i warzywa", jako formuła najszersza. Ewentualne zmiany w profilu produkcji członków takiej organizacji nie wymagają bowiem żadnych zmian formalnych.

Wprawdzie OP otrzymują z budżetu UE pomoc finansową, ale celami istnienia organizacji są:

• Sprzedaż produktów wytworzonych przez członków organizacji. Za pośrednictwem OP powinna być sprzedawana cała produkcja, z wyjątkiem 25% — część ta może być zbywana bezpośrednio konsumentom, indywidualnie w gospodarstwie członka organizacji z kategorii "owoce i warzywa" (20% — dla członków organizacji z pozostałych kategorii). Za pośrednictwem innej organizacji, wyznaczonej przez macierzystą, mogą być zbywane również produkty, których sprzedażą dana OP się nie zajmuje. Sprzedaż za pośrednictwem innej OP lub w trybie indywidualnym dopuszcza się również w przypadku minimalnej (w stosunku do obrotów grupy) ilości produktów. Organizacja producencka może też prowadzić inną działalność handlową, na przykład zajmować się reeksportem. Produkcja własna członków OP musi jednak przekraczać 50% jej obrotów.
  W przeciwnym razie, w rozumieniu prawa unijnego, staje się przedsiębiorstwem komercyjnym i traci prawo do pomocy finansowej. Z obowiązkiem sprzedaży produkcji za pośrednictwem OP, wiąże się inna z podstawowych funkcji organizacji — koncentracja podaży, ułatwiająca zbyt, a często nawet go warunkująca, a także stwarzająca znacznie lepszą pozycję w negocjacjach dotyczących cen.
• Planowanie produkcji (ilości, jakości i rodzaju) zgodnie z potrzebami rynku. Postulat ten nakłada na OP powinność badania rynku. Ze względu na potrzebny do tego czas, a przede wszystkim koszty, zadanie to przekracza możliwości pojedynczego producenta, tym bardziej, że rozeznanie potrzeb rynku powinno dotyczyć nie tylko kraju, ale również zagranicy.
• Obniżanie kosztów produkcji i stabilizacja cen. Na rynku konsumenta jest to zadanie najważniejsze. Ważna jest nie tylko wysokość uzyskiwanych cen, ale także relacje pomiędzy cenami a kosztami jednostkowymi. Koszty można obniżać zarówno w sferze produkcji, jak i przechowywania oraz przygotowania produktów do handlu. Wspólne działanie stwarza możliwość wymiany doświadczeń w zakresie technologii produkcji oraz pozwala na wspólne użytkowanie niektórych maszyn. W dużych chłodniach jednostkowe koszty przechowywania są znacznie niższe niż w małych. Wynika to z lepszego wykorzystania niektórych urządzeń (np. płuczka węglowa) oraz możliwości zastosowania innych (np. chłodnica glikolowa).
• Stosowanie w produkcji i gospodarce ściekami metod i technologii przyjaznych dla środowiska naturalnego. W ostatnich latach UE szczególnie dużą wagę zaczyna przywiązywać do dobrych praktyk rolniczych i innych form gospodarowania przyjaznych dla środowiska. Dotyczy to także produkcji owoców. W Polsce postulat ten nie będzie trudny do spełnienia, i to nie tylko w gospodarstwach produkujących zgodnie z zasadami IPO. W całym sadownictwie polskim zużycie nawozów i środków ochrony roślin jest znacznie niższe niż na zachodzie Europy.

Uznanie i wstępne uznanie

Aby uzyskać możliwość normalnego funkcjonowania na rynku, grupa musi uzyskać status uznania lub wstępnego uznania. Od tego momentu grupa staje się organizacją producencką (takie rozróżnienie terminologiczne znajduje się w RR 2200/96). Przez normalne funkcjonowanie należy rozumieć honorowanie tego statusu nie tylko przez agencję płatniczą (zajmującą się wypłatą pomocy należnej organizacjom z budżetu UE) wyznaczoną przez państwo członkowskie (w Polsce ma to być ARiMR) i uznaną przez Komisję Europejską. Chodzi także o honorowanie statusu przez inne podmioty na rynku towarowym oraz finansowym — pozostałe OP, kupców czy banki.

Nie jest przypadkiem, że o uznaniu i wstępnym uznaniu mówi się w tej właśnie kolejności. Zgodnie z przepisami UE, grupa nie ma obowiązku przechodzenia przez etap wstępnego uznania. Może od razu ubiegać się o uznanie (pełne, całkowite). Natomiast grupy nie mogące jeszcze sprostać kryteriom uznania, mogą najpierw ubiegać się o uznanie wstępne, po którego uzyskaniu mają 5 lat na spełnienie warunków uznania.

Kryteria uznawania organizacji producenckich (tab. 2) określono jako minimalne. Składają się na nie liczba członków i wartość wytworzonej przez nich produkcji towarowej sprzedanej za pośrednictwem organizacji. Kryteria uznawania są zróżnicowane geograficznie. Najniższe są w tych państwach Wspólnoty, w których rozdrobnienie rolnictwa jest największe. Ale nawet w grupie pierwszej (najwyższe wymagania) kryteria te są elastyczne — im większa jest minimalna liczba członków, tym niższa minimalna wartość produkcji towarowej. W ten sposób Wspólnota umożliwia zrzeszanie się ogrodnikom z produkcją towarową niewielkiej wartości oraz zapobiega powstawaniu organizacji producentów o niewielkim potencjale ekonomicznym, które nie miałyby szans utrzymania się na rynku. Odrębne i najłagodniejsze kryteria przyjęto dla organizacji producentów orzechów i grzybów. Dla wstępnie uznanych organizacji producenckich kryteria obniża się o połowę, z zastrzeżeniem, że członków organizacji nie może być mniej niż pięciu.

TABELA 2. KRYTERIA UZNAWANIA ORGANIZACJI PRODUCENTÓW

Państwa członkowskie UE, które uznają to za potrzebne i możliwe, mogą podane kryteria zaostrzyć, a także zróżnicować geograficznie. Na przykład w Niemczech w 2001 roku obowiązywała minimalna wartość produkcji 10 mln marek, wytworzonej przez 5 producentów. Nie dotyczyło to jednak Saksonii, gdzie minimalna wartość produkcji wynosiła 30 mln marek. Doprowadziło to do koncentracji ekonomicznego potencjału grup — w 2001 roku istniało ich w Saksonii 38, wcześniej — 74.

Oprócz spełnienia wymaganych kryteriów, uznana organizacja producencka zobowiązana jest do zapewnienia członkom pomocy technicznej w zakresie stosowania metod uprawy przyjaznych środowisku, magazynowania, pakowania oraz zbytu produkcji. Organizacja zobowiązana jest także do organizacji i zarządzania handlem oraz budżetem.

W traktacie akcesyjnym problem kryteriów minimalnych dla polskich organizacji producentów owoców i warzyw nie został do końca wyjaśniony. Zapisano w nim jedynie, że w drodze wyjątku w okresie trzech lat licząc od dnia akcesji, minimalne kryteria dla organizacji wstępnie uznanych wyniosą 5 członków i 100 000 euro wartości produkcji towarowej. W praktyce oznacza to, że grupa, która uzyska wstępne uznanie 30.04.2007 roku będzie musiała spełniać takie właśnie kryteria i od tej daty będzie miała 5 lat na uzyskanie statusu uznania. Nie oznacza to jednak, że kryteria uznania wyniosą 5 członków i 200 000 euro wartości produkcji. Najprawdopodobniej będą one wyższe — takie jak dla krajów Wspólnoty.