• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 02/2004

NAWADNIANIE ZGODNIE Z PRZEPISAMI PRAWNYMI

Podstawowe regulacje prawne dotyczące korzystania z zasobów wodnych na potrzeby nawodnień za pomocą urządzeń deszczownianych oraz wykonywania tych urządzeń zawarte są w ustawach:

  • Prawo wodne (Dz. U. nr 115, poz. 1229)1 z 18 lipca 2001 r.;
  • Prawo ochrony środowiska (Dz. U. nr 62, poz. 627)2 z 27 kwietnia 2001 r.;
  • Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2000 r. nr 106, poz. 1126) z 7 lipca 1994 r.3

Do nawadniania upraw zalecane jest pobieranie wody powierzchniowej. Wody podziemne są chronione i powinny być wykorzystywane przede wszystkim do zaopatrzenia ludności, a także na potrzeby produkcji artykułów żywnościowych oraz farmaceutycznych. 

Pozwolenie wodnoprawne

Korzystanie z wody powierzchniowej na potrzeby nawodnień ogrodniczych może być zwykłe lub szczególne. Rodzaj korzystania z wód decyduje o tym, czy na ich pobór wymagane jest pozwolenie wodnoprawne czy też nie.  

Zwykłe korzystanie z wody — to zaspokajanie potrzeb własnego gospodarstwa domowego oraz gospodarstwa rolnego z zasobów powierzchniowych wód stojących, a także z wód w rowach znajdujących się w granicach gruntowej nieruchomości właściciela, który zamierza korzystać z tych wód (art. 12 oraz art. 36, ust. 1 i ust. 2 Prawa wodnego). Przy czym za wody stojące uważa się wody w jeziorach oraz innych zbiornikach wodnych, które nie mają ciągłego dopływu lub odpływu wód powierzchniowych (art. 5, ust. 4 Prawa wodnego). Na zwykłe korzystanie z wód nie jest wymagane pozwolenie wodnoprawne. Prawo to nie upoważnia do wykonywania urządzeń wodnych i deszczownianych bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego.

Należy jednak mieć na uwadze przepis art. 29 Prawa wodnego, który stanowi, że właściciel gruntu nie może zmienić w nim stanu wody ze szkodą dla gruntów sąsiednich. W praktyce oznacza to małą przydatność do nawodnień wód w rowach i małych zbiornikach wodnych.

Korzystanie szczególne to korzystanie z wód powierzchniowych płynących i stojących, stanowiących włas-ność publiczną (art. 37 oraz art. 36, ust. 1 Prawa wodnego) oraz z wód podziemnych. (art. 36, ust. 3 Prawa wodnego). Wymaga ono uzyskania pozwolenia wodnoprawnego (art. 122, ust. 1, pkt 1 Prawa wodnego), które jest jednocześnie pozwoleniem na wykonanie urządzeń wodnych służących do tego korzystania (art. 122, ust. 3 Prawa wodnego). Przepisy dotyczące urządzeń wodnych stosuje się także do urządzeń melioracji wodnych, które nie są zaliczane do urządzeń wodnych (art. 9, ust. 2, pkt c Prawa wodnego). Oznacza to, że pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód jest jednocześnie pozwoleniem na wykonanie urządzeń deszczownianych oraz, odpowiednio do potrzeb, urządzeń wodnych towarzyszących deszczowni, na przykład rowu lub rurociągu o średnicy poniżej 0,6 m doprowadzających wodę, zastawki.

Warto zaznaczyć, że urządzenia melioracji wodnych podstawowych, na przykład jazy, ujęcia wody, mogą być wykonane na koszt skarbu państwa (art. 72 Prawa wodnego). Ogrodnik zainteresowany wykonaniem takich urządzeń powinien podjąć rozmowy z właściwym wojewódzkim zarządem melioracji i urządzeń wodnych i — w przypadku podjęcia przez zarząd inwestycji z tego zakresu — zsynchronizować budowę instalacji deszczownianej z wykonaniem urządzeń melioracji wodnych podstawowych.

Pozwolenie wodnoprawne wydawane jest w drodze decyzji (art. 127, ust. 1 Prawa wodnego), przy czym na pobór wody wydaje się je na czas określony, nie krótszy niż 10 lat, chyba że wnioskujący wnosi inaczej (art. 127, ust. 1 i ust. 2 Prawa wodnego). W przypadku pozwolenia wodnoprawnego na budowę urządzeń wodnych, w tym także deszczownianych, nie stosuje się wymogu ustalania czasu obowiązywania tego pozwolenia (art. 127, ust. 5 Prawa wodnego).

Organem właściwym do wydania decyzji w sprawie pozwolenia wodnoprawnego jest z reguły starosta (art. 140, ust.1 Prawa wodnego). Możliwe jest wniesienie odwołania od decyzji starosty do wojewody (art. 4, ust. 4, pkt 1 Prawa wodnego).    

Kiedy korzystanie z wody lub wykonanie urządzeń wodnych, w tym deszczownianych, jest związane z przedsięwzięciami mogącymi znacząco oddziaływać na środowisko, organem właściwym do wydania decyzji jest wojewoda (art. 140, ust. 2, pkt 1 Prawa wodnego) i w takiej sytuacji obowiązkowe jest sporządzanie raportu o oddziaływaniu na środowisko. Problematykę dotyczącą raportów regulują przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 24 września 2002 r. (Dz. U. nr 179, poz. 1490).

Pozwolenie wodnoprawne wydaje się na wniosek (art. 131, ust. 1 Prawa wodnego), do którego dołącza się (stosownie do postanowień art. 131, ust. 2 Prawa wodnego):

  • operat wodnoprawny;
  • decyzję o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów jest ona wymagana (gdy decyzja ta nie jest wymagana, konieczny jest "wypis" i "wyrys" z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jeżeli plan ten został sporządzony);
  • opis prowadzenia zamierzonej działalności w języku nietechnicznym.

Zakres operatu wodnoprawnego (jego zawartość określają przepisy art. 132 i art. 133 Prawa wodnego) można uzgodnić z organem właściwym do wydania pozwolenia wodnoprawnego. Poszczególne części operatu powinny zawierać następujące dane.

Część opisowa:

  • dane wnioskodawcy,
  • cel i zakres planowanego korzystania z wód,
  • rodzaj urządzeń pomiarowych,
  • stan prawny nieruchomości usytuowanych w zasięgu oddziaływania zamierzonego korzystania z wód lub planowanych urządzeń wodnych i deszczownianych, 
  •  charakterystykę wód objętych pozwoleniem wodnoprawnym,
  • ustalenia wynikające z warunków korzystania z wód regionu wodnego,
  • określenie wpływu gospodarki wodnej obiektu deszczownianego na wody powierzchniowe oraz podziemne,
  • sposób postępowania w przypadku rozruchu, zatrzymania działalności bądź wystąpienia awarii, jak również warunki korzystania z wód oraz z urządzeń wodnych i deszczownianych w tych sytuacjach.

Część graficzna:

  • plan urządzeń wodnych i deszczownianych naniesiony na mapę sytuacyjno-wysokościową, z zaznaczonymi nieruchomościami usytuowanymi w zasięgu oddziaływania zamierzonego korzystania z wód lub planowanych urządzeń wodnych i deszczownianych, z oznaczeniem powierzchni nieruchomości oraz właścicieli, ich siedzib i adresów;
  • zasadnicze przekroje podłużne i poprzeczne urządzeń wodnych, deszczownianych oraz koryt wody płynącej w zasięgu oddziaływania tych urządzeń;
  • schemat rozmieszczenia urządzeń pomiarowych;
  • schemat funkcjonalny lub technologiczny urządzeń wodnych i deszczownianych.

W przypadku pozwolenia na pobór wody — oprócz wymienionych części — opisowej i graficznej — wymagane jest dodatkowo określenie:

  • wielkości średniego dobowego poboru wody (z bilansem zapotrzebowania na wodę w okresie obowiązywania pozwolenia wodnoprawnego);
  • rodzajów urządzeń służących do rejestracji oraz pomiaru poboru wody;
  • zakresu i częstotliwości wykonywania wymaganych analiz pobieranej wody oraz
  • opis techniczny urządzeń do poboru wody.

Gdy pozwolenie wodnoprawne wydaje się na pobór wód podziemnych za pomocą otworów wiertniczych, do operatu należy dołączyć dokumentację hydrogeologiczną.

Podczas ubiegania się o pozwolenie na rolnicze wykorzystanie ścieków, oprócz wyżej wspomnianych części — opisowej i graficznej — operat powinien zawierać dane dotyczące:

  • ilości, składu i rodzaju ścieków;
  • jednostkowych dawek ścieków i okresów ich stosowania;
  • powierzchni i charakterystyki gruntów przeznaczonych do rolniczego wykorzystania ścieków.

W przypadku starania się o pozwolenie na piętrzenie wód powierzchniowych lub zależne korzystanie przez kilka podmiotów należy natomiast dołączyć projekty instrukcji l gospodarowania wodą oraz l utrzymania urządzeń deszczownianych.

Jeżeli osoba korzystająca z wód w sposób szczególny lub eksploatująca urządzenia wodne, a mająca na tę działalność pozwolenie wodnoprawne, naruszy interesy osób trzecich, zmieni sposób użytkowania wód w regionie wodnym lub spowoduje zmianę uprawnień innych podmiotów korzystających z wód, musi liczyć się z obowiązkiem przeprowadzenia ekspertyzy, ewentualnie także wykonania urządzeń zapobiegających szkodom, sporządzenia instrukcji gospodarowania wodą lub utrzymywania urządzeń melioracji wodnych (art. 133 Prawa wodnego).

Projekt i zgłoszenie inwestycji

Budowa urządzeń deszczujących wymaga opracowania projektu technicznego. Jeżeli odpowiada on wymaganiom operatu, na jego postawie może być wydane pozwolenie wodnoprawne na wykonanie urządzeń wodnych (art. 131, ust. 4 Prawa wodnego). Przygotowanie inwestycji najlepiej jednak rozpocząć od ubiegania się o pozwolenie wodnoprawne na korzystanie z wód, ze względu na ryzyko nieotrzymania go. Pozwolenie to uprawnia jednocześnie do wykonania urządzeń wodnych. Operat wodnoprawny oraz projekt techniczny są dokumentami dosyć złożonymi, dlatego przygotowanie ich najlepiej jest zlecić wyspecjalizowanym jednostkom projektowym. Warto pamiętać, że pozwolenie wodnoprawne wygasa, jeśli wykonywanie urządzeń nie zostanie rozpoczęte w terminie 2 lat od jego wydania (art. 135 Prawa wodnego). Pozwolenie wodnoprawne można również cofnąć lub ograniczyć bez odszkodowania lub za odszkodowaniem (art. 136 i art. 137 Prawa wodnego).

Prawo budowlane nakłada na przyszłego inwestora kolejny obowiązek — zgłoszenie staroście (lub gminie, jeśli starosta jej powierzył prowadzenia tych spraw) rozpoczęcia budowy urządzeń deszczownianych (art. 30, ust.1, pkt 1 oraz art. 29, ust. 2, pkt 4 Prawa budowlanego). W przypadku montowania deszczowni na obszarach parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych oraz ich otulin konieczne jest uzyskanie pozwolenia na budowę. W zgłoszeniu budowy należy określić rodzaj, zakres i sposób wykonania robót oraz termin ich rozpoczęcia. Do zgłoszenia trzeba dołączyć dowód stwierdzający prawo do dysponowania nieruchomością na cele budowlane oraz, w zależności od potrzeb, odpowiednie szkice lub rysunki, a także pozwolenia wymagane innymi przepisami — na przykład pozwolenie wodnoprawne. Starosta może żądać uzupełnienia dokumentów (art. 30, ust. 1a Prawa budowlanego). Zgłoszenia budowy należy dokonać przed zamierzonym terminem jej rozpoczęcia. Jeżeli w terminie 30 dni od dnia doręczenia zgłoszenia właściwy organ nie wniesie sprzeciwu, można przystąpić do budowy (art. 30, ust. 2 Prawa budowlanego).

Starosta może również obowiązek zgłoszenia budowy zamienić na obowiązek uzyskania pozwolenia na budowę. Są to przypadki, kiedy wykonanie obiektu lub robót budowlanych może naruszyć ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo spowodować pogorszenie stanu środowiska, wprowadzenie, utrwalenie bądź zwiększenie ograniczeń albo uciążliwości dla terenów sąsiednich (art. 30, ust. 3 Prawa budowlanego).

Opłaty za pobór wody

Za pobór wody podziemnej wnosi się opłaty na rachunek urzędu marszałkowskiego, właściwego ze względu na miejsce korzystania z wód (art. 272, ust. 1 Prawa ochrony środowiska). W roku 2003, stosownie do 9, ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 18 marca 2003 r. (Dz. U. nr 55, poz. 477), podstawowa stawka jednostkowa opłaty za pobór 1 m3 wody podziemnej wynosi 0,084 zł.

Do tej stawki, stosownie do 9, ust. 5 rozporządzenia, stosuje się mnożniki:

  • 2 — jeżeli woda nie jest w żaden sposób uzdatniania;
  • 1,25 — w przypadku, gdy zostaje odżelaziana i utleniana;
  • 1 — przy odmanganianiu;
  • 0,5 — jeżeli podlega procesom usuwania amoniaku, koagulacji domieszek lub adsorpcji;
  • 0,3 — przy usuwaniu azotanów lub metali ciężkich.

Jeżeli do uzdatniania tej samej wody podziemnej stosuje się dwa lub więcej spośród procesów wyżej wymienionych, przy ustalaniu opłaty przyjmuje się ten, przy którym współczynnik różnicujący jest najniższy ( 9, ust. 7 rozporządzenia).

Opłat nie wnosi się, jeśli ich kwartalna wysokość nie przekracza 25% najniższego wynagrodzenia pracowników, obowiązującego 30 września roku poprzedniego (art. 289, ust.1 Prawa ochrony środowiska). Wartość procentową może, w drodze aktu prawa miejscowego, podwyższyć sejmik województwa, jednak nie więcej niż do 50% (art. 289, ust. 2 Prawa ochrony środowiska).

Stawki jednostkowe opłat za pobór wody są ustalane w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska. Są one corocznie podwyższane w stopniu odpowiadającym średniemu wskaźnikowi wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych przyjętemu w ustawie budżetowej za rok poprzedni.

Pobór wód powierzchniowych do nawadniania użytków rolnych, pod których pojęciem należy rozumieć również uprawy ogrodnicze, zgodnie z art. 294, ust. 6 Prawa ochrony środowiska, jest zwolniony z opłat. Nie wnosi się również opłat za wprowadzanie do gleby ścieków w celu ich rolniczego wykorzystania. Warunkiem jednak jest posiadanie pozwolenia wodnoprawnego na takie wykorzystanie ścieków (art. 236, pkt 1 Prawa ochrony środowiska).

Finansowanie i dotacje

System urządzeń deszczownianych budowany jest najczęściej na koszt zainteresowanych ogrodników. Możliwe jest jednak złożenie wniosku o sfinansowanie tej inwestycji przez skarb państwa, jeżeli spełniony jest co najmniej jeden z niżej wymienionych warunków:

  • teren cechuje duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych,
  • urządzeniom melioracji wodnych szczegółowych grozi dekapitalizacja,
  • warunkiem restrukturyzacji rolnictwa jest regulacja stosunków wodnych w glebie.

Po zakończeniu inwestycji właściciele gruntów, na które urządzenia melioracji wodnych szczegółowych wywierają korzystny wpływ, zwracają do budżetu część kosztów inwestycji w formie opłaty melioracyjnej. Jest ona ustalana w wysokości 50% kosztów wykonania urządzeń — w przypadku przenośnych i stałych stacji pomp oraz rurociągów doprowadzających wodę do granic obszaru nawadnianego — i w wysokości 80% — dla sieci stałej i ruchomej na obszarze przeznaczonym do nawadniania (rozporządzenie Rady Ministrów z 11 lutego 2003 r.
Dz. U. nr 41, poz. 345). Opłaty wnoszone są przez 8 lat w równych rocznych ratach.

Decyzję w sprawie wykonania urządzeń melioracji wodnych na koszt skarbu państwa podejmuje marszałek województwa w uzgodnieniu z wojewodą, który w swoim budżecie zapewnia środki na ich finansowanie. Niewielkie środki przeznaczane na melioracje oraz niekorzystne kryteria podejmowania decyzji o wykonaniu deszczowni na koszt skarbu państwa za zwrotem części kosztów przez zainteresowanych powodują, że od wielu lat nie są one budowane w tym trybie.

W najbliższym czasie przepisy Prawa wodnego w części dotyczącej finansowania urządzeń melioracji wodnych będą musiały ulec modyfikacji, by dostosować je do przepisów dotyczących wykorzystania funduszy strukturalnych. Warunki wykonywania deszczowni po wstąpieniu do Unii Europejskiej powinny być bardziej korzystne niż obecnie. Planuje się bowiem wzrost środków na melioracje wodne, w tym na deszczownie oraz na melioracje wodne podstawowe towarzyszące deszczowniom.

W pierwszych trzech latach po akcesji inwestycje melioracyjne, z wyjątkiem deszczowni, będą realizowane w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich" priorytetu I — "Wspieranie zmian i dostosowań w rolnictwie", działaniu — "Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi". Natomiast inwestycje obejmujące budowę i modernizacje urządzeń deszczownianych, zostały ujęte w działaniu "Inwestycje w gospodarstwach rolnych".

W ramach tego działania proponuje się (do pierwszej dekady stycznia 2004 r. SPO nie został zaakceptowany przez UE) wspieranie projektów związanych z modernizacją gospodarstw rolnych, prowadzących do ich dostosowania do warunków funkcjonowania na jednolitym rynku. Środki publiczne zostaną przeznaczone na realizację inwestycji mających na celu podniesienia dochodowości i konkurencyjności gospodarstw, dostosowanie profilu, skali i jakości produkcji do potrzeb rynku, poprawę bezpieczeństwa żywności, warunków utrzymania zwierząt, ochrony środowiska, bezpieczeństwa pracy.

Pomocą finansową mogą zostać objęte inwestycje w gospodarstwach rolnych, między innymi budowa, zakup i instalacja urządzeń do nawadniania upraw oraz prace związane z planowaniem inwestycji, w tym przygotowaniem dokumentacji technicznej i ekonomicznej przedsięwzięcia. Pomoc może być przyznana, jeżeli gospodarstwo:

  • spełnia wymogi żywotności ekonomicznej, określanej na podstawie standardowej nadwyżki bezpośredniej (patrz HO 9/2003) lub osiągnie żywotność ekonomiczną po zakończeniu inwestycji;
  • spełnia standardy w zakresie ochrony środowiska, higieny i warunków utrzymania (dobrostanu) zwierząt lub — w przypadku, gdy dotyczy to standardów niedawno wprowadzonych — osiągnie je po realizacji planowanej inwestycji;
  • jest prowadzone przez osobę posiadającą kwalifikacje rolnicze (wykształcenie lub doświadczenie z pracy w rolnictwie).

Pomoc nie może być przeznaczona na inwestycję powodującą wzrost produkcji, dla której brak zbytu. W dziedzinach produkcji objętych ograniczeniami, co do ich wielkości, pomoc może być przyznana na inwestycję, która odpowiada limitowi nałożonemu na gospodarstwo. Dla innych sektorów inwestycja skierowana na zwiększenie produkcji, wymaga przedstawienia planu sprzedaży lub umowy przedwstępnej z odbiorcą na zbyt całości produkcji wytwarzanej w gospodarstwie w tym sektorze, którego dotyczy projekt.

Pomoc będzie polegała na refinansowaniu części poniesionych kosztów projektu. Wyniesie ona maksymalnie:

  • 50% kosztów kwalifikowalnych;
  • 60% tych kosztów, jeśli gospodarstwo położone jest na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania;
  • 55% — w sytuacji, gdy odbiorcą pomocy jest młody rolnik;
  • 65% kosztów kwalifikowalnych, jeśli dwa ostatnie warunki spełnione są jednocześnie.

Ponadto, w uzupełnieniu programu określona zostanie maksymalna wysokość pomocy finansowej, jaka może być udzielona jej odbiorcy w ramach tego działania. Beneficjentami pomocy będą osoby fizyczne prowadzące działalność rolniczą lub produkcję w działach specjalnych produkcji rolnej oraz osoby prawne, których statutowym celem jest działalność w rolnictwie lub w działach specjalnych produkcji rolnej i które prowadzą taką działalność.
Szczegółowe wytyczne wdrażania działania "Inwestycje w gospodarstwach rolnych", ustalające, między innymi, rodzaje dokumentów związanych z ubieganiem się o zwrot części poniesionych kosztów, ich wzory, instrukcje dotyczące wypełniania i odbioru dokumentów, są obecnie opracowywane w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Sektorowy Program Operacyjny "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich" do pierwszej dekady stycznia 2004 r. był projektem. Konieczne jest śledzenie prac nad nim, na przykład poprzez internet (na stronie www.minrol.gov.pl) lub kontakty z najbliższym ośrodkiem doradztwa rolniczego. Ze względu na stosunkowo krótki okres wdrażania programu, już obecnie zainteresowani ogrodnicy powinni starać się o pozwolenie wodnoprawne na pobór wód do nawodnień rolniczych.

Polska jest zobowiązana do wdrożenia przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego oraz Rady z 23 października 2000 r. nr 2000/60/EG w sprawie stworzenia podstaw do przedsięwzięć Wspólnoty w zakresie gospodarki wodnej (tzw. Ramowej Dyrektywy Wodnej — RDW). Znaczna część przepisów tej dyrektywy już została wprowadzona do polskiego prawa, przede wszystkim do Prawa wodnego oraz Prawa ochrony środowiska. Trwają prace nad pełnym wdrożeniem RDW do polskiego prawa. 

W dyrektywie tej wśród działań dodatkowych w załączniku VI, części B wymieniona jest potrzeba stosowania technik nawodnień, które będą ograniczać zużycie wody. Stosowanie tej zasady powinno znaleźć akceptację ogrodników, ze względu na korzyść obniżenia kosztów nawodnień.

Artykuł 9. Ramowej Dyrektywy Wodnej zobowiązuje państwa członkowskie do stosowania zasady zwrotu kosztów usług wodnych wynikających z analizy ekonomicznej, co skutkuje pobieraniem opłat za korzystanie z wód równoważących koszty usług wodnych. Na podstawie zapisu Prawa ochrony środowiska wprowadzone zostały opłaty za wodę w niepełnej wysokości lub je całkowicie cofnięto, wykorzystując przepis RDW, który dopuszcza uwzględnianie skutków społecznych wprowadzonych opłat. 


1 Akty zmieniające: Dz. U. z 2001r.  nr 154, poz. 1803; Dz. U. z 2002 r. nr 113, poz. 984; nr 130, poz. 1112; nr 238, poz. 2022 oraz  nr 233, poz. 1957; Dz. U. z 2003 r. nr 80, poz. 717
i nr 165, poz. 1592
2  Akty zmieniające: Dz. U. z 2001 r. nr 115, poz. 1229; Dz. U. z 2002 r. nr 74, poz. 676; nr 113, poz. 984; nr 233, poz. 1957; Dz. U. z 2003 r. nr 46, poz. 392; nr 80 poz. 721; nr 80, poz. 717; nr 175, poz. 1693
3  Akty zmieniające:  Dz. U. z 2000 r. nr 109, poz. 1157; nr 120, poz. 1268; Dz. U. z 2001 r. nr 5, poz. 42; nr 100, poz. 1085; nr 110, poz. 1190; nr  115, poz. 1229; nr 129, poz. 1439; nr 154, poz. 1800; Dz. U.  z 2002 r. nr 74, poz. 676

Mgr inż. Marek Rytelewski jest pracownikiem Departamentu Gospodarki Ziemią Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi