Główny Urząd Statystyczny 20 maja – 8 czerwca 2002 r. na terenie całego kraju przeprowadził "Powszechny Spis Rolny". W opublikowanych wynikach ujęto powierzchnię uprawy warzyw pod osłonami z podziałem na następujące gatunki: pomidory, ogórki i paprykę, wydzielono również grupę warzywa pozostałe. Do powierzchni warzyw produkowanych pod osłonami zaliczono warzywa i ich rozsady uprawiane pod osłonami wysokimi, czyli w szklarniach i wysokich tunelach foliowych (powyżej 1,5 m w szczycie), a także w inspektach. Uwzględniono też uprawę roślin ozdobnych pod wysokimi osłonami i w inspektach. Dane z "Powszechnego Spisu Rolnego 2002", dotyczące powierzchni uprawy roślin ogrodniczych pod osłonami, okazały się kilkakrotnie wyższe niż te, które w latach 1997–2001 szacował GUS (tab. 1). Różnice mogą wynikać w pewnym stopniu
z uwzględnienia w 2002 r. w powierzchni pod osłonami obiektów, w których produkuje się rozsady warzyw i kwiatów.
W latach poprzednich rozsady nie były uwzględniane w szacunkach GUS. Zasadnicze różnice między danymi z "Powszechnego Spisu Rolnego 2002" a szacunkami z lat poprzednich wynikają jednak prawdopodobnie głównie z niedoszacowania powierzchni osłon w okresie 1997–2001.

TABELA 1. POWIERZCHNIA UPRAWY WARZYW I ROŚLIN OZDOBNYCH POD OSŁONAMI W GOSPODARSTWACH ROLNYCH W LATACH 1996–2002

Źródło: dane GUS

Rozwój produkcji pod osłonami

Począwszy od 1997 roku polityka celna państwa stworzyła bardzo skuteczną ochronę krajowego rynku płodów ogrodniczych spod osłon przed konkurencyjnym importem. Gospodarstwa ogrodnicze produkujące warzywa zaczęły uzyskiwać wyższe ceny niż ich europejscy konkurenci. Relacje cen podstawowych środków produkcji do cen płodów spod osłon, mimo iż się pogarszały, były nadal kilkakrotnie korzystniejsze dla producentów krajowych, niż dla producentów z północno-zachodniej Europy. Kolejnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi produkcji pod osłonami była duża dostępność tanich używanych szklarni (między innymi z zasobów dawnych państwowych gospodarstw ogrodniczych). Ten korzystny splot czynników ekonomicznych stanowił poważny bodziec do dynamicznego rozwoju w Polsce produkcji ogrodniczej pod osłonami.

Opublikowane wyniki "Powszechnego Spisu Rolnego 2002" nie pozwoliły, niestety, na poznanie proporcji pomiędzy powierzchniami szklarni, tuneli foliowych ogrzewanych i nieogrzewanych. Dużym natomiast osiągnięciem "Powszechnego Spisu" jest określenie struktury obszarowej poszczególnych upraw ogrodniczych pod osłonami. Wyniki pozwoliły również poznać liczbę gospodarstw w poszczególnych grupach obszarowych upraw ogrodniczych pod osłonami (tab. 2, 3, 4, 5).

TABELA 2. UPRAWA POMIDORÓW POD OSŁONAMI W GOSPODARSTWACH ROLNYCH WG GRUP OBSZAROWYCH POWIERZCHNI UPRAWY

Źródło: dane GUS, obliczenia IERiGŻ

TABELA 3. UPRAWA OGÓRKÓW POD OSŁONAMI W GOSPODARSTWACH ROLNYCH WG GRUP OBSZAROWYCH POWIERZCHNI UPRAWY

Źródło: dane GUS, obliczenia IERiGŻ

TABELA 4. UPRAWA PAPRYKI POD OSŁONAMI W GOSPODARSTWACH ROLNYCH WG GRUP OBSZAROWYCH POWIERZCHNI UPRAWY

Źródło: dane GUS, obliczenia IERiGŻ

TABELA 5. UPRAWA ROŚLIN OZDOBNYCH POD OSŁONAMI W GOSPODARSTWACH ROLNYCH WG GRUP OBSZAROWYCH POWIERZCHNI UPRAWY

Źródło: dane GUS, obliczenia IERiGŻ

Pomidory

Ponad 45% powierzchni uprawy pomidorów znajdowało się w gospodarstwach, w których skala produkcji przekraczała 0,3 ha (tab. 2), a aż 32,5% krajowej powierzchni uprawy tego warzywa przypadało na gospodarstwa z powierzchnią uprawy większą od 0,5 ha. Te ostatnie stanowiły 3,3% krajowej liczby gospodarstw uprawiających pomidory. Gospodarstwa z powierzchnią poniżej 0,05 ha obejmowały łącznie zaledwie 9,5% krajowej powierzchni uprawy pomidorów, natomiast liczebnie stanowiły one prawie 50% gospodarstw uprawiających ten gatunek. Istniało więc ogromne zróżnicowanie pod względem skali produkcji. Brak informacji na temat struktury obszarowej powierzchni uprawy pomidorów w poszczególnych rodzajach osłon (tunele, szklarnie) nie pozwala na pełniejszą analizę tego zagadnienia. Można przypuszczać, że gospodarstwa, w których pomidory uprawia się na powierzchni mniejszej niż 0,05 ha, są najczęściej wyposażone w wysokie tunele foliowe, a gospodarstwa, w których warzywa te zajmują więcej niż 0,3 ha — w szklarnie ogrzewane. 

Ogórki

Podobnie jak w przypadku pomidorów układały się proporcje w grupach obszarowych powierzchni uprawy ogórków (tab. 3). Prawie 50% gospodarstw prowadzi uprawę na powierzchni do 0,05 ha i łącznie obejmują one zaledwie 10,6% krajowej powierzchni uprawy ogórków. Natomiast w 7% gospodarstw, w których produkcja prowadzona jest w obiektach powyżej 0,3 ha, znajduje się ponad 42% krajowego areału uprawy tego gatunku. 3,4% producentów, posiadających obiekty większe niż 0,5 ha dysponuje prawie 30% powierzchni uprawy ogórków w Polsce.

Papryka

Ze względów ekonomicznych uprawa papryki odbywa się głównie w wysokich, nieogrzewanych tunelach foliowych. Struktura obszarowa jej uprawy kształtowała się nieco inaczej niż w przypadku pomidorów i ogórków. Najliczniejsza grupa gospodarstw (42,8%) uprawiała paprykę na powierzchniach do 0,05 ha (tab. 4). Dysponowały one jednak zaledwie 4,7% krajowego areału tego warzywa. Druga pod względem liczebności była grupa producentów uprawiająca paprykę na powierzchni 0,1–0,5 ha, udział tej grupy w krajowej liczbie gospodarstw "paprykowych" stanowił 37,1%, podczas gdy zajmowana przez nią powierzchnia uprawy wynosiła prawie 52%. Tylko 8,4% gospodarstw produkowało ten gatunek na powierzchniach większych niż 0,5 ha, ale łącznie obejmowały one aż 39,2% krajowego areału tego warzywa.

Rośliny ozdobne

Uprawa roślin ozdobnych w obiektach do 0,1 ha prowadzona była w 45,6% gospodarstw, które dysponowały zaledwie 9,5% krajowej powierzchni (tab. 5). Również liczna była grupa gospodarstw uprawiających rośliny ozdobne w nieco większych obiektach — 0,1–0,3 ha. Stanowiła ona 36,9% liczby gospodarstw, które zajmowały 27,7% krajowej powierzchni upraw kwiaciarskich pod osłonami. Największe znaczenie gospodarcze mają gospodarstwa ponad 0,3-hektarowe, ponieważ obejmują one przeszło 60% krajowej powierzchni roślin ozdobnych pod osłonami. Grupa ta była reprezentowana przez 17,4% ogólnej liczby gospodarstw kwiaciarskich. Zaledwie w 5,1% gospodarstw produkcja była prowadzona na powierzchni powyżej 0,7 ha, obejmowały one jednak 37,3% krajowej powierzchni tych upraw.

Ocena struktury obszarowej

Powierzchnię uprawy roślin ogrodniczych pod osłonami w Polsce można porównać z danymi z Holandii (tab. 6), która ma zbliżony do naszego potencjał produkcyjny. Istnieje jednak duża różnica w intensywności produkcji ogrodniczej pod osłonami. W naszym kraju znacznie większy niż w Holandii jest udział tuneli wysokich, zwłaszcza nieogrzewanych, w ogólnej powierzchni osłon wysokich. W Holandii produkcja pod osłonami jest w pełni zautomatyzowana i zmechanizowana, w Polsce niższy jest stan techniczny osłon. Różny jest również stopień specjalizacji — większość holenderskich gospodarstw nastawiona jest na wąską specjalizację (najczęściej w gospodarstwie wytwarzany jest tylko jeden produkt), podczas gdy w Polsce mamy do czynienia z wielokierunkową produkcją, zwłaszcza
w gospodarstwach o mniejszej powierzchni pod osłonami.

W Polsce w 2002 r. powierzchnia osłon przeznaczonych pod uprawę warzyw i kwiatów wynosiła 7741 ha, a w Holandii — 10 111 ha. Wyraźnie różniła się liczba gospodarstw prowadzących produkcję ogrodniczą pod osłonami. W Holandii było ich 8,8 tysiąca, podczas gdy u nas — 43 tysiące, a więc 5-krotnie więcej. W wyniku tego tak bardzo różniła się powierzchnia poszczególnych upraw ogrodniczych pod osłonami, przypadających na jedno gospodarstwo (tab. 6). W gospodarstwach warzywniczych w Polsce w 2002 r. średnia powierzchnia uprawy pod osłonami wynosiła 0,17 ha, a w kwiaciarskich 0,20 ha. W Holandii w gospodarstwach warzywniczych pod osłonami średnia powierzchnia uprawy wynosiła 1,43 ha, natomiast w kwiaciarskich — 1,15 ha. Tak małe powierzchnie osłon przypadające na jedno gospodarstwo ogrodnicze w Polsce wynikają przede wszystkim z istnienia wielu drobnych gospodarstw o niewielkim znaczeniu gospodarczym. Z drugiej strony, mamy niezbyt liczną rzeszę gospodarstw prowadzących produkcję na dużą skalę, ale za to mają one wysoki udział w krajowej powierzchni osłon, czyli duże znaczenie w gospodarce ogrodniczej pod osłonami. Można przypuszczać, że w najbliższych latach w Polsce będzie się zmieniała struktura obszarowa tych upraw. Wiele gospodarstw ogrodniczych prowadzących produkcję pod osłonami na niewielkiej powierzchni będzie wycofywało się z produkcji. Tylko gospodarstwa, w których powierzchnia osłon wynosić będzie powyżej 0,5 ha, będą mogły skutecznie konkurować z europejskimi producentami w poszerzonej UE.

TABELA 6. POWIERZCHNIA, LICZBA GOSPODARSTW I ŚREDNIA POWIERZCHNIA GOSPODARSTWA Z PRODUKCJĄ POD OSŁONAMI W 2002 r.

Źródło: dane GUS oraz Land-en tuinbouwcijfers 2003, obliczenia IERiGŻ
* W Polsce liczba gospodarstw z uprawą poszczególnych warzyw jest większa od liczby gospodarstw ogółem, ponieważ bardzo często występowało kilka rodzajów upraw w jednym gospodarstwie, a nie zastosowano odpowiedniej metody klasyfikacji w celu wyboru dominującego kierunku produkcji. W Holandii uniknięto podwójnego liczenia gospodarstw dzięki dokonaniu wyboru w gospodarstwie głównego kierunku produkcji przy pomocy odpowiednich współczynników intensywności produkcji. Stąd w Polsce liczba gospodarstw z uprawą poszczególnych rodzajów warzyw jest zawyżona w stosunku do Holandii

Autor jest pracownikiem Zakładu Ekonomiki Ogrodnictwa Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej