• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 03/2004

UPRAWA ROLI POWINNA CHRONIĆ ŚRODOWISKO GLEBOWE (cz. II)

W Polsce tradycyjna uprawa roli jest oparta na pracy pługa odkładnicowego. Po orce rola ma niewyrównaną powierzchnię, jest zbyt pulchna i niejednorodna pod względem wielkości agregatów i stopnia zagęszczenia. Przygotowanie gleby do siewu lub sadzenia roślin wymaga więc wykonania uzupełniających (doprawiających) czynności nazywanych uprawkami — na przykład bronowania, wałowania, kultywatorowania, lub grup czynności zwanych zespołami uprawek (pożniwnych, przedsiewnych czy przedzimowych). Celem wykonywania tych zabiegów jest spulchnianie i zagęszczanie określonych warstw gleby, kruszenie brył oraz wyrównywanie powierzchni pola.

Przystępując do wykonania każdego zabiegu uprawowego należy określić stan wilgotności gleby. Gleba nadmiernie wilgotna maże się, przejazd ciągnika i maszyn prowadzi do jej zagęszczenia, natomiast gleba przesuszona tworzy twarde, trudne do rozbicia bryły. Właściwy termin wykonywania zabiegów uprawowych można określić za pomocą próby polegającej na zgnieceniu bryłki ziemi w palcach. Jeżeli bryłka rozpada się oznacza to, że gleba znajduje się w stanie odpowiednim do wykonania uprawki. Jeżeli bryłka daje się ugniatać — gleba jest zbyt wilgotna. Gleby cięższe zachowują znacznie krótszy okres optymalnej wilgotności uprawowej niż lekkie i średnie. Wybór właściwego terminu uprawy gleby pozwala uniknąć niszczenia struktury i zagęszczenia gleby w postaci zaskorupienia wierzchnich warstw, powstania podeszwy płużnej lub nadmiernego zagęszczenia głębszych warstw gleby.

Agregaty uprawowe

Do niedawna podstawowymi narzędziami doprawiającymi były używane pojedynczo: włóki, brony, kultywatory, wały. Obecnie, ze względu na coraz częstsze wykorzystywanie ciągników o dużej mocy, częściej można agregatować te narzędzia. Pozwala to na zwiększenie szybkości prac oraz ograniczenie liczby przejazdów po polu. Podczas agregatowania narzędzi konieczne jest łączenie ich we właściwej kolejności. Na początku umieszcza się narzędzia pracujące głębiej, a za nimi te, które płycej spulchniają rolę. Wszystkie muszą mieć taką samą szerokość roboczą. Najprostszym zestawem uprawowym jest pług + narzędzie doprawiające, na przykład brona zębowa, brona kolczatka, wał Campbella (tabela). W doprawianiu gleby znajdują zastosowanie nie tylko maszyny uprawowe, lecz także kombinacje maszyn uprawowych (brony wahadłowe, rotacyjne, glebogryzarki) z narzędziami. Takie agregaty w czasie jednego przejazdu roboczego kruszą bryły, spulchniają, wyrównują i ugniatają powierzchnię pola, czyli przygotowują rolę do siewu po orce lub zapewniają pełną uprawę bezorkową, czasami dodatkowo jeszcze z wysiewem nawozów i nasion. Powodzenie wykorzystywania zestawów uprawowych zależy przede wszystkim od odpowiednio dobranych do stanu i rodzaju gleby agregatowanych narzędzi i maszyn.

Możliwości agregatowania narzędzi (wg l. Zimnego)

Orka

W tradycyjnych systemach uprawy orka jest zabiegiem zasadniczym i najsilniej zmieniającym warstwę uprawną gleby. Pług wycina pas roli (skibę), odwraca go, kruszy i miesza. Odwrócona skiba przykrywa resztki roślinne, nawozy oraz wydobywa na powierzchnię warstwy gleby położone głębiej. Poszczególne warstwy gleby charakteryzują się odmiennym składem mikrobiologicznym. Każda zmiana warunków życia organizmów glebowych powoduje poważne zaburzenia aktywności tych organizmów. Do praktyki wprowadzono więc zasadę płytkiego odwracania i głębokiego spulchniania. Zasada ta nie dotyczy jednak orki zimowej, która wykonywana jest na pełną głębokość warstwy uprawnej.

Jedne zadania orki są spełniane przez pług lepiej, inne gorzej — jeśli dobrze odwraca skibę, to słabo ją kruszy i miesza, jeśli dobrze kruszy, to nie może jej dobrze odwracać. Efekty wykonanego zabiegu zależą przede wszystkim od konstrukcji elementów roboczych — lemieszy i odkładnic (na przykład odkładnica cylindryczna zapewnia dobre kruszenie i mieszanie gleby, a śrubowa całkowicie odwraca skiby, ale słabo je kruszy; lemiesze trapezowe o ostrym ostrzu nadają się dobrze do płytkiej orki, a dziobowe lepiej zagłębiają się w twardych glebach), od wilgotności i kultury gleby oraz od szerokości i prędkości, z jaką wykonywana jest orka.

Włókowanie

Jest to powierzchniowe spulchnianie roli połączone z wyrównaniem jej powierzchni, mające na celu kruszenie skorupy, zmniejszenie parowania i przyspieszenie nagrzewania się roli. Wykonuje się je możliwie wcześnie na wiosnę, gdy tylko obeschną grzbiety skib. Włókowanie roli za mokrej, a zwłaszcza ciężkiej i zlewnej, powoduje niebezpieczeństwo zamazywania gleby i utworzenia skorupy, natomiast zabieg ten wykonany na roli przesuszonej jest nieskuteczny. Na glebach lekkich, z uwagi na szybkie ich przesychanie, wiosną zamiast włóki wykorzystuje się brony.

Bronowanie

Polega ono na płytkim powierzchniowym spulchnianiu, wykonywane jest najczęściej po orce lub kultywatorowaniu. Zadaniem bronowania jest kruszenie brył, wyrównywanie powierzchni roli oraz wytworzenie pulchnej warstwy ochronnej, zmniejszającej straty wody wskutek parowania. Podsiąkanie wody odbywa się przez system kapilar, którymi woda zasysana jest przez górne, szybciej schnące warstwy z dolnych warstw gleby. Celem bronowania jest zniszczenie systemu kapilarnego na powierzchni gleby, aby przerwać proces utraty wody (rys. 1). W miejscu przerwanych kapilar powstają duże pory, co skutecznie przeciwdziała większym stratom wody. Za pomocą bron niszczy się także siewki chwastów, wyciąga rozłogi perzu, miesza się nawozy z glebą oraz przykrywa wysiane nasiona niektórych gatunków.


Rys. 1. Powierzchniowe spulchnianie gleby przy użyciu brony ogra­ni­cza parowanie wody

Do mieszania nawozów używa się bron zębowych ciężkich, przy zwalczaniu wschodzących chwastów i niszczeniu skorupy wykorzystuje się brony lekkie lub tak zwane chwastowniki, ale do niszczenia chwastów starszych albo grubej skorupy powstałej przed kilkoma dniami trzeba wybierać narzędzia cięższe. Ogólnie im gleba cięższa i zwięźlejsza tym cięższych bron należy użyć do wykonania tego samego zadania.

Bronowanie musi być wykonane przy odpowiedniej wilgotności roli, wówczas zęby bron dobrze kruszą bryły, a rola nie zamazuje się i nie rozpyla. Skuteczność pracy tych narzędzi zależy także od prędkości i kierunku ruchu. Im większa jest szybkość bronowania, tym lepsze jest kruszenie, ale jednocześnie można łatwo glebę rozpylić i zniszczyć jej strukturę gruzełkowatą. Lepsze efekty daje bronowanie skośne do kierunku skib i wykonane dwukrotnie w przeciwnych kierunkach — tak zwane w dwa ślady.

Kultywatorowanie

Jest uprawką pośrednią pomiędzy orką a bronowaniem i ma za zadanie spulchnienie, kruszenie i mieszanie roli bez jej odwracania. Głębokość pracy kultywatorów wynosi 6–15 cm. Płytkie spulchnianie zalecane jest, gdy niszczy się skorupę i wschodzące chwasty, a głębsze (do 15 cm) — przy zwalczaniu perzu lub przygotowywaniu roli pod zasiewy. Poprzez głębsze spulchnianie roli zwiększa się porowatość gleby. Sprzyja to częstszej wymianie powietrza, co poprawia zaopatrzenie korzeni w tlen, a części nadziemnych roślin — w dwutlenek węgla, dzięki czemu wzrasta tempo asymilacji. Zwiększenie w glebie zawartości tlenu powoduje jednocześnie niekorzystne przyspieszenie rozkładu próchnicy. Dlatego bardzo ważne jest regularne uzupełnianie "zmineralizowanej" próchnicy poprzez nawożenie organiczne.

Efekt pracy kultywatora zależy od tych samych czynników, od których zależy skuteczność działania bron. Znaczenie ma tutaj również rodzaj części roboczych. Zęby sprężynowe są powszechnie używane do wyciągania rozłogów perzu. Słabo kruszą bryły, ale przemieszczają dość energicznie warstwy roli powodując jej przesychanie. Kultywatory o zębach półsztywnych dość energicznie kruszą bryły, bez większego przemieszczania warstw gleby. Są polecane zwłaszcza na gleby ciężkie i zlewne. Kultywatory zostawiają na powierzchni roli lekkie wyskibienie, powodujące jej przesychanie, dlatego po pracy tych narzędzi powinno się rolę niezwłocznie zabronować bronami lekkimi.

Wałowanie

Ma działanie przeciwne do zabiegów spulchniających, zwiększa bowiem ilość przestworów drobnych tak zwanych kapilarnych, a zmniejsza ilość porów większych (rys. 2). Wskutek tego poprawia się podsiąkanie wody z głębszych warstw gleby, a równocześnie zmniejsza się zawartość powietrza. Wałując glebę umożliwia się też lepsze zetknięcie nasion z jej cząsteczkami, dzięki czemu nasiona szybciej i równomiernie kiełkują. Zabieg ten może niszczyć skorupę glebową poprzez wtłaczanie i łamanie jej kolczastą powierzchnią wału.


Rys. 2. Powierzchniowe zagęszczanie roli za pomocą wału gładkiego zwiększa podsiąkanie wody i równocześnie także jej parowanie z po­wierzch­ni gleby

Działanie wałów krótkich i grubych, czyli stosunkowo ciężkich, jest bardziej skuteczne, niż działanie wałów długich i cienkich. Wały gładkie nie kruszą brył, lecz wgniatają je w spulchnioną rolę. Po ich stosowaniu rola jest podatna na zaskorupienie. Wały pierścieniowe i pierścieniowo-zębate ugniatają rolę nieco głębiej i mniej narażają ją na zaskorupienie (rys. 3). Używa się ich do niszczenia skorupy i kruszenia brył. Nadają się przede wszystkim na gleby ciężkie — gliny, iły, rędziny i zwięzłe mady. Wały strunowe używane do kruszenia twardniejących po orce skib i brył spulchniają i mieszają cząstki wierzchniej warstwy roli.


Rys. 3. Wałowanie wgłębne przy użyciu wałów pierścieniowych zmniej­sza zagrożenie wystąpienia skorupy glebowej

Uprawa bezorkowa

Zbyt częste i zbyt intensywne spulchnianie roli, używanie ciężkiego sprzętu, uprawa monogatunkowa połączona z chemicznym niszczeniem chwastów prowadzą do degradacji gleby i zaburzania równowagi ekosystemu. Stąd czasem wynika potrzeba ograniczania uprawy tradycyjnej. Orka, oprócz zalet, ma również wiele wad. Najistotniejszą z nich jest jej wysoka energochłonność, naruszenie naturalnego układu gleby prowadzące do zmniejszenia liczebności populacji organizmów glebowych, konieczność doprawiania gleby poprzez wyrównywanie, kruszenie brył i zagęszczanie — co stwarza możliwość nasilenia procesu erozji. W tradycyjnej uprawie gleby (uwzględniającej zestaw trzech orek — podorywkę, odwrotkę i zięblę) można wprowadzać wiele uproszczeń, polegających na spłyceniu albo nawet zrezygnowaniu z niektórych orek zarówno w okresie pożniwnym, jak i przedzimowym oraz wiosennym. Uproszczenia te można jednak wprowadzać tylko na glebach znajdujących się w dobrej kulturze i sprawnych.

W uprawie bezorkowej pług zastępuje się zestawami maszyn i narzędzi, głównie maszynami uprawowymi — takimi jak glebogryzarki, motyki rotacyjne oraz głębosze — mogącymi spulchniać glebę z różną intensywnością. Rozdrabnianie gleby za pomocą glebogryzarki lub motyki rotacyjnej umożliwia całkowite przygotowanie gleb lekkich do siewu bez użycia narzędzi doprawiających. Równomierność kruszenia sprawia, że osiadanie roli po takim zabiegu jest szybsze, a przestwory niekapilarne zajmują mniejszą objętość niż po orce. Na glebach cięższych, ze względu na większą zwięzłość, uzyskanie w ten sposób korzystnego rozdrobnienia roli wymaga jednak bardzo dużego zwiększenia prędkości pracy tych maszyn, co z powodu zbyt aktywnego ich działania może nadmiernie rozpylać glebę. Głęboszowanie stało się natomiast w wielu krajach rutynową czynnością. Zabieg ten zwiększa infiltrację (przesiąkanie) wody, poprawia również jej podsiąkanie, co jest bardzo ważne w okresach suszy — zapewnia lepszy rozwój korzeni, zwłaszcza roślin głęboko korzeniących się, oraz umożliwia wykorzystanie przez nie zasobu składników pokarmowych wymytych do podglebia (rys. 4).


Rys. 4. Zasada działania głębosza

Prowadzona jest także, głównie w ekologicznych systemach uprawy, tak zwana uprawa zerowa, czyli siew lub sadzenie w glebę nieuprawioną. Celem takiego postępowania jest odtworzenie lub utrzymanie równowagi ekosystemu uprawowego. Nasiona lub rozsadę umieszcza się wtedy w nieuprawionej roli za pomocą specjalnych siewników lub sadzarek wyposażonych w redlice talerzowe wycinające szczeliny lub w urządzenia spulchniające pasowo powierzchnię.


SŁOWNICZEK

Kultura gleby — to taka jej cecha, która umożliwia szyb­kie i stosunkowo łatwe doprowadzenie roli do sta­nu sprawności, utrzymującego się przez dłuższy czas.

Maszyny uprawowe — zwane też narzędziami ak­tyw­ny­mi, oprócz ruchu postępowego wykonują także inne ruchy nie­zgod­ne z kierunkiem i prędkością ru­chu ca­łej maszyny (obrotowe, wahadłowe, wi­bra­cyj­ne). Wy­ma­ga­ją napędu elementów ro­bo­czych. Na­leżą do nich m.in. gle­bo­gry­zar­ka, pługofrezarka, bro­na rotacyjna.

Narzędzia bierne — działają na glebę biernie w wy­ni­ku ruchu postępowego przekazywanego przez cią­g­nik.

Sprawność gleby — stan, w którym gleba osiąga naj­lep­sze dla rozwoju roślin właściwości fizyczne, che­micz­ne i biologiczne.

Uprawka (zabieg uprawowy) — każda czynność wy­ko­ny­wa­na jakimkolwiek narzędziem lub maszyną upra­wo­wą.