• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 04/2004

EMERYT W UNII EUROPEJSKIEJ (cz. I). REALIZACJA PRAWA UNIJNEGO PRZEZ KRUS

Wejście Polski do UE spowoduje konieczność stosowania prawa unijnego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego przez organa rentowe, w tym przez KRUS. Czy oznacza to zmianę polskich przepisów? Jakie są postanowienia Wspólnoty w sprawie zabezpieczenia społecznego? Jaki wpływ na prawo do świadczeń ma przemieszczanie się polskiego rolnika (emeryta) po krajach UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego? Gdzie powinien złożyć wniosek o świadczenia emerytalno-rentowe rolnik, który oprócz okresów ubezpieczenia w Polsce, posiada je także w innym państwie UE (EOG)? Udzielenie odpowiedzi na te i wiele innych pytań pozwoli przybliżyć regulacje prawne, jakie obowiązują w zakresie zabezpieczenia społecznego we Wspólnocie, a które już od 1 maja będzie musiał realizować KRUS.

Koordynacja systemów

Nasze członkostwo w UE nie oznacza, że z tego powodu 1.05.2004 r. zmienią się przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Polska, tak jak każde inne państwo, zachowa swój obecny system zabezpieczenia społecznego, w tym dotyczący ubezpieczenia społecznego rolników. Przepisy wspólnotowe o zabezpieczeniu społecznym nie powstały po to, żeby zastąpić te obowiązujące w państwach członkowskich jednym wspólnym systemem europejskim. Z powodu odmiennych uwarunkowań ekonomicznych, demograficznych, historycznych czy kulturowych krajów należących UE i EOG taka harmonizacja przepisów byłaby niezwykle trudna. Dlatego każde państwo ma prawo decydowania o własnym systemie zabezpieczenia społecznego, a więc również o tym, kto ma być ubezpieczony, jaka ma być wysokość składek na ubezpieczenie, jakie świadczenia i na jakich warunkach ma otrzymywać. Każde państwo ustała wiek uprawniający do emerytury, wymiar świadczeń emerytalno-rentowych, a także dodatki, jakie do nich przysługują. Wspólnota zapewnia jednak łączność tych systemów, aby mogły ze sobą współistnieć i nie ograniczać uprawnień osób przemieszczających się w obrębie krajów członkowskich. W tym celu wprowadzono mechanizmy określane jako koordynacja krajowych systemów zabezpieczenia społecznego. Gwarantuje ona, że stosowanie różnych praw krajowych nie będzie miało niekorzystnych skutków dla osób, które przemieszczają się w obrębie państw UE i EOG. Takie osoby nie powinny znaleźć się w warunkach ani gorszych, ani w lepszych niż osoby, które całe życie mieszkały i pracowały w tym samym kraju, ani stracić prawa do świadczeń tylko z powodu zmiany kraju zamieszkania. Konieczna jest też zagwarantowana możliwość uwzględnienia przebytych okresów ubezpieczenia w różnych krajach członkowskich. Obywatele jednego państwa UE przebywający na terytorium innego muszą być traktowani tak samo, jak obywatele kraju, w którym się znaleźli.

Przepisy wspólnotowe określają zatem wspólne zasady i reguły postępowania, których muszą przestrzegać wszystkie władze krajowe, instytucje ubezpieczeń społecznych oraz sądy, podczas stosowania przepisów krajowych regulujących sprawy ubezpieczenia społecznego.

Podstawy prawne

Podstawowymi aktami prawnymi w UE dotyczącymi zabezpieczenia społecznego są:

  • rozporządzenie Rady UE nr 1408/71/EWG z 14.06.1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników, osób pracujących na własny rachunek i członków ich rodzin przemieszczających się w obrębie Wspólnoty;
  • rozporządzenie Rady nr 574/72/EWG z 21.03.72 r. w sprawie wykonania rozporządzenia Rady nr 1408/71 EWG w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego pracowników, osób pracujących na własny rachunek i członków rodzin przemieszczających się w obrębie Wspólnoty.

Postanowienia tych rozporządzeń odgrywają rolę nadrzędną w stosunku do ustawodawstwa krajowego. Oznacza to, że jeżeli przepis krajowy reguluje jakąś sytuację odmiennie lub też nie zawiera procedury umożliwiającej realizację uprawnień wynikających z zasad koordynacji, to muszą być stosowane przepisy rozporządzeń unijnych. Przepisy wspólnotowe obowiązują obecnie w Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Luksemburgu, Portugalii, Niemczech, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Włoszech oraz w krajach EOG — w Islandii, Lichteinsteinie, Norwegii oraz Szwajcarii. Od 1.05.2004 r. rozporządzenia te będą stosowały także Bułgaria, Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia oraz Węgry.

Cztery zasady koordynacji

  • Zasada jedności stosowanego ustawodawstwa. Zgodnie z nią, osoba przemieszczająca się po terytorium kilku państw UE podlega wyłącznie ustawodawstwu jednego państwa. Zasada ta, poza kilkoma wyjątkami, sprowadza się do tego, że miejsce pracy decyduje o tym, którego kraju ustawodawstwo ma zastosowanie do osoby wykonującej pracę. Jeżeli zatem pracownik lub osoba wykonująca prace na własny rachunek (np. rolnik) mieszka na terenie innego państwa członkowskiego niż pracuje, podlega wyłącznie jednemu ustawodawstwu — zwykle tego państwa, w którym pracuje.

Przykład

Rolnik posiada gospodarstwo rolne w Polsce i tu mieszka. Jednocześnie podejmuje pracę na podstawie umowy o pracę w Niemczech. W świetle rozporządzenia 1408/71 osoba ta podlega ustawodawstwu niemieckiemu, ponieważ tam jest zatrudniona. Należy dodać, że Polska w załączniku VII do rozporządzenia dotyczącym przypadków, w którym osoba podlega jednocześnie ustawodawstwu dwóch państw członkowskich zawarła zapis "nie dotyczy". Oznacza to, że do osób jednocześ­nie zatrudnionych i pracujących na własny rachunek
(np. prowadzenie działalności rolniczej) będzie stosowane ustawodawstwo miejsca, w którym są zatrudnione.

  • Zasada równego traktowania. Zgodnie z nią obywatele państw członkowskich zamieszkujący na terenie innego kraju UE mają takie same obowiązki i korzystają z takich samych praw, jak obywatele tego państwa. Zasada ta zabrania wszelkiej dyskryminacji, a więc również związanej z przynależnością państwową czy płcią. Ustalenie różnego wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn nie jest jednak dyskryminacją w świetle prawa unijnego.

Ustawa z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników zawiera zapis ograniczający możliwość podlegania temu ubezpieczeniu tylko osobom, które posiadają obywatelstwo polskie, a więc dyskryminuje obywateli innych państw. O ile do wejścia w życie przepisów unijnych, przepisy tej ustawy nie zostaną zmienione (projekt nowelizacji przewiduje zmiany), przepisy rozporządzenia 1408/71 i 574/72 będą aktami prawnymi nadrzędnymi w stosunku do ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Po 1.05.2004 r . obywatele innych państw UE i EOG, którzy w Polsce będą prowadzili gospodarstwo rolne lub pracowali w nim w charakterze domowników, będą podlegali ustawodawstwu polskiemu i będą obejmowani ubezpieczeniem społecznym rolników.

  • Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia, zamieszkania. Stanowi ona, że w celu nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do świadczeń właściwa instytucja państwa UE powinna uwzględniać w niezbędnym zakresie okresy ubezpieczenia, zatrudnienia, zamieszkania uznane przez ustawodawstwo jakiegokolwiek państwa członkowskiego i traktować je tak, jakby miały one miejsce w ramach ustawodawstwa stosowanego przez tę właściwą instytucję. Gdyby nie ta zasada, to osoba, która pracowała w kilku państwach członkowskich, mimo wieloletniego okresu ubezpieczenia — nie miałaby prawa do emerytury, gdyż posiada zbyt krótki okres (staż), żeby nabyć w tych państwach prawo do emerytury. Zasada sumowania powyższych okresów oznacza, że okresy te nie przepadną.

Przykład

Rolniczka pracowała w Polsce 15 lat. Po sprzedaży gos­podarstwa wyjechała do Francji i tam pracowała kolejne 10 lat. Następnie, jako 60-letnia kobieta wróciła do Polski i zgłosiła wniosek o emeryturę rolniczą. Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem nie otrzymałaby eme­rytury rolniczej, bo nie legitymuje się 25-letnim okresem ubezpieczenia emerytalno-rentowego w Polsce. Rozporządzenie 1408/71 gwarantuje możliwość sumowania okresów ubezpieczenia w Polsce i we Francji. Rolniczka — posiadając łącznie co najmniej 25-letni okres ubezpieczenia — nabędzie prawa do polskiej emerytury rolniczej.

Dzięki tej zasadzie osoba, która legitymuje się okresem ubezpieczenia w różnych państwach UE (EOG), może uzyskać z każdego z nich tak zwaną emeryturę cząstkową. Warunkiem jej przyznania jest oczywiście spełnienie warunków wymaganych przez ustawodawstwo danego kraju. Zasadę sumowania okresów stosuje się również przy ustalaniu prawa do innych świadczeń niż emerytura. Te dwa zagadnienia przedstawię odrębnie.

  • Zasada zachowania praw nabytych. Nazywana jest również zasadą transferu świadczeń. Ustawodawstwo wielu krajów przewiduje wypłacanie świadczeń pieniężnych tylko na swoim terytorium, a więc wewnętrzne regulacje uniemożliwiają wypłatę świadczeń, gdy uprawniony mieszka na terytorium innego państwa. Taka regulacja dotyczy, między innymi, wypłaty rolniczych świadczeń emerytalno-rentowych. Obecnie emerytom i rencistom mieszkającym za granicą KRUS wypłaca emeryturę (rentę) na rachunek bankowy w Polsce lub osobom upoważnionym do odbioru tych świadczeń zamieszkałym w kraju (chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej). Zasada zachowania praw nabytych umożliwia dokonanie transferu świadczeń do drugiego państwa członkowskiego, bowiem zakłada, że świadczenia te nie mogą doznać uszczerbku — być obniżone, zmienione, zawieszone lub uchylone z tego powodu, że osoba do nich uprawniona mieszka w innym państwie członkowskim niż to, które jest zobowiązane do wypłaty świadczeń. Zasada ta uchyla zatem krajowe klauzule terytorialne, według których wypłata świadczeń następuje tylko wtedy, gdy osoba uprawniona mieszka na terytorium tego państwa.