Opierając się na pracach Linneusza wyodrębnia się obecnie cztery odmiany botaniczne gatunku sałata, różniące się cechami morfologicznymi (budową liścia i całej częś­ci nadziemnej).

Sałata łodygowa (szparagowa, "głąbiki krakowskie")

ma liście wyrastające na wydłużonym pędzie, który jest główną częścią użytkową. Uprawia się ją na ogół z siewu wprost do gruntu, wiosną lub późnym latem. Okres jej uprawy od siewu do zbioru wynosi 10–14 tygodni.
W tym czasie roślina wytwarza gruby pęd (do 4 cm średnicy), który wycina się u nasady, zanim na jego wierzchołku rozwiną się kwiaty. Tę odmianę botaniczną spożywa się zarówno na surowo, jak i gotowaną lub kwaszoną — podobnie jak ogórki małosolne.

Sałata liściowa (rozetowa)

wytwarza rozetę liści odziomkowych o zróżnicowanej budowie. Nie zwija główki, ale jej wyrośnięte roś­liny mają masę nawet do 300 g.
Uprawia się ją tak, jak sałaty głowiaste. Niedostatek światła wpływa na gorsze wybarwianie liści, dlatego odmiany o liściach czerwonych należy sadzić od marca do października. Odmiany o czerwonych liściach najlepiej wybarwiają się, kiedy temperatura w nocy spada do 10°C. Zaletą sałat liściowych jest możliwość pozyskiwania pojedynczych liści, bez szkody dla wyglądu rośliny. Wszystkie doskonale nadają się do uprawy w pojemnikach. Sałaty liściowe są odporne na zamieranie brzegów liści, a wiele odmian wykazuje również odporność na mszyce. Wyróżnia się typy odmianowe, w zależności od kształtu blaszki liściowej i całej główki.

Typ listkowy, tak zwany "bowl", tworzy dużą, gęstą rozetę sprawiającą wrażenie puszystej, jest lekko zagłębiona w środku. Liście są okrągłe lub szerokoowalne, delikatne, o bardzo głęboko powcinanym i sfalowanym brzegu, o całej gamie odcieni — od jasno zielonego (fot. 1) do ciemnej czerwieni.

Fot. 1. Sałata listkowa typu "bowl"

Typ dębolistny — tworzy dużą (o średnicy około 30 cm), gęstą, dość płaską rozetę liści, przypominających liście dębu (fot. 2), stąd jej nazwa. Uprawiane odmiany mają często liście czerwone lub czerwonobrunatne na przykład Iwa, lub jasnozielone — Jana.

Fot. 2. Sałata dębolistna

Typ strzępiasty "lollo" wykształca średniej wielkości, bardzo gęste rozety wzniesionych, sztywnych liści o mocno fryzowanych brzegach i lekko pomarszczonej powierzchni. Cała roślina wygląda jak spieniona. Odmiany o zielonych liściach należą do grupy "lollo bionda", natomiast "lollo rossa" mają zabarwienie od zielonoczerwonego (fot. 3) do ciemnowiśniowego.

Fot. 3. Typ lollo rossa

Sałata rzymska (długolistna)

jest dość podobna do sałaty masłowej, ale jej główki są wydłużone (fot. 4), luźno zwinięte, o wysokoś­ci 25–40 cm. Średnica całej rośliny wynosi około 25 cm, samej główki — 15 cm. Niektóre odmiany wytwarzają tylko gęst­e, wzniesione rozety. Można ją uprawiać zarówno pod osłonami ("na płasko" lub w pojemnikach — na przykład odmianę Xanadu), jak i w polu, najlepiej od marca do listopada. Sadzona z rozsady doniczkowanej szybciej wiąże główki, a z rozsady rwanej — ma mniejsze skłonności do wybijania w pędy nasienne. Po 4–5 tygodniach nadaje się do zbioru. Sałata rzymska wymaga dość dużej wilgotności podłoża — wówczas jej liście są mięsiste i mają słodkawy smak. Zawierają prawie dwukrotnie więcej witaminy A i C, niż sałata głowiasta. Są doskonałe w sałatkach, a nawet gotowane — podobnie jak szpinak. Sałata rzymska ma liście od jasno- do ciemnozielonych, czasem z czerwonym zabarwieniem. Nawet te ciemne odmiany nie kumulują jednak nadmiernej ilości azotanów, a ich barwa nie świadczy o przenawożeniu. Główki, obrane z liści zewnętrznych, mogą być przechowywane
w lodówce nawet do 2 tygodni.
W Instytucie Warzywnictwa trwają doświadczenia z uprawą tej rośliny, ze wszech miar godnej szerokiego upowszechnienia.

Fot. 4. Sałata rzymska

Sałaty głowiaste

czyli sałata głowiasta masłowa i sałata głowiasta krucha (potocznie, chociaż błędnie nazywana "lodową") są oczywiście najbardziej znane. Wśród nich również występują odmiany o kolorowych liściach, a na drodze krzyżówek uzyskano typy i odmiany o cechach pośrednich. Na przykład Syrena pochodzi od mieszańca sałaty masłowej i kruchej, Frillice to sałata liściowa o mocno powcinanych liściach, wiele zawdzięczająca przodkom z grupy sałat kruchych, a całkiem odrębny typ batavia łączy cechy sałat głowiastych i listkowych.

Sałatę głowiastą masłową i sałatę liściową można z powodzeniem uprawiać zarówno tradycyjnie, jak i w wysoce wyspecjalizowanych technologiach — na przykład na wełnie mineralnej lub systemach przepływowych (uprawa w rynnach). W supermarketach pojawiają się niewielkie rozetki sałaty o wydłużonych, lekko fryzowanych liściach, pakowane po dwie sztuki w celofanowe woreczki razem z bryłą korzeniową. Są to najczęściej kanadyjskie odmiany sałaty liściowej z grupy Grand Ra­pide, która w tradycyjnej uprawie wytwarza normalne, duże główki, o mocno pęcherzykowatych liś­ciach, ale produkowana jest głównie w systemie przepływowym.

Najnowsze "supermarketowe" sposoby oferowania sałaty stanowią zestawy "mini-mix" — gęsto wysiane w jednym pojemniku, sałaty o liściach kolorowych i zróżnicowanych pod względem kształtu, sprzedawane w fazie przerośniętej rozsady, oraz zestawy "mix"— 3 lub 4 różne sałaty, sprzedawane w fazie wyrośniętych główek — również razem z pojemnikiem uprawowym.

Obszerne informacje na temat uprawy nowych typów sałaty oraz jej ochrony znajdą Państwo w książce "Uprawa sałaty w polu i pod osłonami" — autorstwa dr Agnieszki Stępowskiej i dr Marii Rogowskiej. Jest ona już dostępna w naszym wydawnictwie (red.).