Z Ameryki do Azji i Europy

Szarłaty pochodzą z Ameryki Połud­niowej, gdzie były wykorzystywane przez człowieka już około 5000 lat p.n.e. Nasiona ich mielono kiedyś na mąkę ("zboże Inków") lub prażono, jak kukurydzę.

Dziś szarłaty występują w stanie naturalnym w Indiach, Chinach, Korei oraz na Filipinach i służą tam jako źródło młodych liści, spożywa­nych na surowo (A. gangeticus, A. hybridus, A. tricolor), nasion (A. caudatus, A. paniculatus) oraz oleju i barwników (betacyjanina). Nie wiadomo, w jaki sposób rośliny te trafiły z kontynentu południowoamerykańskiego do Azji. Wiadomo natomiast, kiedy doceniono ich walory ozdobne. Otóż nasiona szarłatów zaczęto przywozić do Europy w epoce wiktoriańskiej (wiek XIX), a otrzymane z nich roś­liny sadzono w grupach i jako obwódki wzdłuż przejść w ogrodzie.

Wykorzystanie dla celów ozdobnych

Szarłaty osiągają wysokość od około 100 do 150 cm, ale niektóre ich odmiany dorastają zaledwie do 30 cm. Pędy mają niezdrewniałe, a pomimo to sztywne, i rozgałęzione. Liś­cie dolne są jajowate lub romboidalne, a górne lancetowate. Szarłaty kwitną w ogrodzie od lata do pierwszych przymrozków. Bardzo małe kwiaty tych roś­lin wyrastają w kłębikach, które tworzą kłosy, zebrane w okazałe wiechy.

Do uprawy na kwiaty cięte przydatne są przede wszystkim szarłaty: zwisły (A. caudatus), wiechowaty (A. paniculatus), prosty (A. hybridus, syn. A. hypochondriacus, A. chlorostachys) i jedna odmiana szarłatu malabarskiego (A. gangeticus).

Szarłat zwisły osiąga wysokość 100 cm i odznacza się zwisającymi wiechami (fot. 1). Odmiany różnią się wysokością oraz barwą i długością kwiatostanów. Wyższe od gatunku są: 'Atropurpureus', 'Fat Spike' i 'Love Lies Bleeding', a prawie o połowę niższe — szarłaty z grup Schweif i Pony Tail oraz odmiana 'Viridis' (tabela). Do uprawy na kwiaty cięte poleca się szczególnie odmiany o bardzo długich wiechach — 'Love Lies Blee­ding' oraz 'Green Pony Tail' i 'Red Pony Tail', u których kwiatostany są wyjątkowo gęste, wyglądem przypominające sznury lub liny.

Fot. 1. Amaranthus caudatus

Tabela 1. Ważniejsze odmiany czterech gatunków szarłatu przydatne do uprawy na kwiaty cięte

Tabela 2. Odmiany szarłatu trójbarwnego przydatne jako "zieleń cięta"

Szarłat wiechowaty — większość jego odmian jest niższa od gatunku, dorastającego nawet do 150 cm. Wiechy ma wyprostowane i bardzo gęste (fot. 2), walcowate lub stożkowate ('Gruner Zwerg'). Odmiana 'Green Thumb', mimo niewielkiej wysokości, rośnie szybko i dzięki temu nadaje się na kwiaty cięte. Długie, wyraźnie walcowate wiechy u odmiany 'Oeschberg' wyrastają po kilkanaście na jednej rozgałęzionej roślinie, a u 'Split Personality' są rozpierzchłe, miot­laste. Walcowate wiechy mogą być użyte do tworzenia "rusztowania" kompozycji roślinnej, a miotlaste — raczej jako "wypełniacz".

Fot. 2. Amaranthus paniculatus

Szarłat prosty różni się od innych poprzez romboidalne liście. Do najciekawszych odmian polecanych na kwiaty cięte należą te o wiechach intensywnie ciemnoczerwonych ('Dunkelrote Fackel', Intense Purple', 'Luzifer' i 'Roter Dom') i — bardzo dużych, rozpierzchłych, jak np. u odmiany 'Opopeo'.

Szarłat malabarski. Jego rozległe plantac­je zakłada się na Półwyspie Indochińskim. Traktowany jest jednak głównie jako warzywo (młode liście), a tylko jedna z odmian nadaje się na kwiaty cięte. 'Elephant Head', bo taka jest jej nazwa, ma zbitą wiechę (kwiatostan przypomina głowę słonia) i tworzy pofałdowaną kulę, z której wyrasta pojedynczy, lekko zagięty wierzchołek.

Szarłat trójbarwny (A. tricolor). Jego ulistnione pędy mogą służyć w bukieciarstwie jako "zieleń cięta". Liście są wąskie lub szerokie, łukowato wygięte lub fantazyjnie powyginane. Górne liście są bardzo atrakcyjnie wybarwione (fot. 3, 4), a jesienią często zmieniają barwę. Bardzo małe kwiaty wyrastają ukryte w nasadach górnych liści. Za najpiękniejszą uważa się odmianę 'Flaming Fountain', u której na jednej roślinie wyrastają liś­cie: żółte, ciemnoróżowe i zielone. Atrakcyjną odmianę 'Illumination' zdobi różowoczerwona nerwacja liści na ich kremowożółtym tle. Wyjątkowo ładnie prezentuje się także odmiana 'Joseph's Coat', u której czerwona plama sięga połowy długości żółtych liści.

Fot. 3. Amaranthus tricolor

Fot. 4. Szczególnie atrakcyjne są odmiany szarłatu trójbarwnego o żółto-czerwonych liściach

Zarys uprawy

Z grama nasion otrzymuje się 600–1000 roślin. Nasiona wysiewa się w szklarni od połowy marca do połowy kwietnia, do palet-wielodoniczek wypełnionych substratem torfowym. Nasiona szarłatu należy przykryć warstwą podłoża, gdyż światło hamuje ich kiełkowanie. W temperaturze 18–20°C (dla A. hybridus wymagane jest około 24°C) siewki ukazują się po upływie 10–14 dni. Po kolejnych 2, 3 tygodniach szarłaty pikuje się do większych palet-wielodoniczek, a temperaturę obniża do 12–15°C. W pole sadzi się je po ostatnich przymrozkach, w rozstawie 40 x 40 cm.

Szarłaty mają duże wymagania klimatyczne i glebowe. Ich uprawa w surowym klimacie z deszczowym latem lub na ciężkich glebach jest bezcelowa. Te rosnące na glebie o pH 6–6,5 są wyższe, lepiej rozgałęzione, obficiej ulistnione i mają większe liś­cie niż rośliny uprawiane na glebie o pH 4,5–5. Miejsce dla szarłatów powinno być nasłonecznione, ponieważ w cieniu ich pędy wybiegają i opóźnia się kwitnienie. Szarłat trójbarwny, jako gatunek najbardziej ciepłolubny, potrzebuje miejsca osłoniętego od wiatru.
W nawożeniu roślin warto uwzględnić saletrę wapniową, zapewniającą sztywność pędów. Unikać należy natomiast amonowych form azotu, powodujących wiotczenie pędów. Dla odmian o wysokości powyżej 100 cm wskazane jest jedno piętro siatki wspierającej.

Zbiór i dalsze postępowanie

Szarłaty przeznaczone do świeżych kompozycji zbiera się, kiedy 1/2–3/4 kwiatów jest rozwinięte, a do suchych bukietów — po wysypie nasion. Kwiaty w tym drugim przypadku zebrane wcześniej skręcają się podczas suszenia. Rośliny wyrywa się i wstawia do wody, a po kilku godzinach odcina się korzenie (po usunięciu z pędów liści). Tak przygotowane szarłaty można przechowywać w chłodni, w wodzie, przez kilka dni. W czystej wodzie lub z dodatkiem sacharozy trwałość ściętych szarłatów wynosi 5–7 dni. Przed suszeniem trzeba usunąć liście z pędów kwia­tostanowych, a następnie powiązać je w zwarte pęczki i suszyć zwieszone wiechami w dół, w pomieszczeniu, gdzie możliwa jest szybka wymiana powietrza. Mocno powiązane pęczki zapobiegają skręcaniu się kwiatostanów, a szybkie suszenie zapewnia zachowanie intensywnej barwy.