Cele systemu
Celem FADN w UE jest
coroczne określanie dochodów wybranych typów gospodarstw,
dostarczanie niezbędnych informacji do realizowania Wspólnej Polityki Rolnej oraz interwencjonizmu w rolnictwie,
dokonywanie analiz ekonomicznych dla typów gospodarstw rolnych oraz oceny sytuacji w rolnictwie i na rynkach rolnych,
ocena zmian zachodzących w gospodarstwach. Głównym celem polskiego FADN jest coroczne dostarczanie organom decyzyjnym rządu informacji służących monitorowaniu dochodów, opłacalności produkcji oraz sytuacji finansowej reprezentatywnej próby polskich gospodarstw.
Zasady FADN
Rolnik musi wyrazić zgodę na udostępnienie na potrzeby FADN danych pochodzących z gospodarstwa. Producenci często prowadzą rachunkowość w gospodarstwie dla własnych potrzeb lub w związku z ciążącymi obowiązkami (spłata kredytu) i mogą te dane udostępnić.
Obowiązuje zakaz ujawniania jakichkolwiek indywidualnych danych rachunkowości rolnej. Dotyczy on wszystkich osób obecnie lub wcześniej uczestniczących w pracach sieci, które z tego tytułu weszły w posiadanie danych indywidualnych. Zakaz ten ciąży także na osobach, które zmieniły miejsce pracy lub przeszły na emeryturę. Zgodnie z regułami zachowania tajności, a właściwie dla uniemożliwienia rozpoznania podmiotu, z którego dane pochodzą, dopuszczalne jest publikowanie uśrednionych wyników obejmujących co najmniej 15 gospodarstw. Rolnik ma prawo do dowolnego dysponowania danymi rachunkowości rolniczej pochodzącymi ze swojego gospodarstwa rolnego.
Danych nie można wykorzystywać dla celów podatkowych, a także innych niż wymienione w rozporządzeniu ustanawiającym FADN, które mogłyby narazić rolnika na przykrości oraz straty.
Organizacja i gromadzenie danych
Polska ustawa o zbieraniu i wykorzystywaniu danych rachunkowych z gospodarstw rolnych (Dz. U. nr 3, poz. 20 z 2001 r.) szczegółowo precyzuje zadania Komitetu Krajowego i Agencji Łącznikowej, które są szczeblem centralnym systemu. Zadaniem Agencji Łącznikowej jest zawieranie umów (podpisywanych corocznie) z biurami rachunkowymi o zbieranie danych z reprezentatywnych gospodarstw rolnych, wskazanych w dołączanych wykazach. Agencja Łącznikowa każdego z krajów członkowskich przygotowuje po zakończeniu okresu obrachunkowego sprawozdania z działalności gospodarstw należących do reprezentatywnej próby, zatwierdzonej ostatecznie przez Komisję Europejską. Agencje Łącznikowe wszystkich krajów członkowskich przesyłają te sprawozdania do Komisji Europejskiej. Zakres, format i sposób wpisywania danych są precyzyjnie opisane w rozporządzeniu, co pozwala na tworzenie wspólnych zbiorów informacji o gospodarstwach w UE.
Informacje w sprawozdaniu są uporządkowane według następujących grup tematycznych:
dane ogólne,
struktura własnościowa ziemi użytkowanej rolniczo,
zasoby i nakłady pracy własnej oraz najemnej,
stan i wartość zwierząt,
zakup i sprzedaż zwierząt,
koszty,
zasoby i gospodarowanie składnikami majątkowymi,
zadłużenie,
podatek od wartości dodanej (VAT),
granty, subsydia i dopłaty wyrównawcze,
produkcja roślinna i zwierzęca (bez zwierząt),
kwoty i inne prawa,
dopłaty wyrównawcze do upraw polowych.
Warunki uczestnictwa
Uczestnikiem FADN w Polsce może być każdy producent rolny posiadający gospodarstwo towarowe, którego system produkcji mieści się w ośmiu „Typach ogólnych gospodarstw rolniczych” (np. gospodarstwo specjalizujące się w ogrodnictwie, w uprawie roślin polowych — patrz ramka). Systemem FADN objęto w naszym kraju 12 000 gospodarstw (informacji o warunkach uczestnictwa udzielają Ośrodki Doradztwa Rolniczego lub ich oddziały). W polskim FADN obowiązuje kilka dokumentów pomocnych w prowadzeniu rachunkowości. Są to „Instrukcja prowadzenia zapisów w książkach rachunkowych”, w której zawarto opis zasad prowadzenia rachunkowości, oraz przewodnik do rejestracji danych źródłowych, składający się z trzech dokumentów szczegółowych: „Książki Inwentarzowej Gospodarstwa Rolnego”, „Książki Wpływów i Wydatków Gospodarstwa Rolnego” oraz „Książki Obrotów i Zaszłości w Gospodarstwie Rolnym”. W ostatniej części instrukcji zamieszczono jednostki miar obowiązujące w polskim FADN. Kolejne dwa dokumenty FADN to „Instrukcja Kodowania i Wykazy Kodów” (wyjaśnia oznaczanie zapisów konieczne przy komputerowej obsłudze danych) oraz „Książka Inwentarzowa”.
Książka Inwentarzowa
Obejmuje Spis Aktywów i Zobowiązań Gospodarstwa Rolnego (SAiZ) oraz Spis Wybranych Aktywów i Zobowiązań Gospodarstwa Rolnego (SWAiZ). Obydwa dokumenty służą do ewidencji danych, dotyczących własnych zasobów gospodarstwa rolnego oraz zewnętrznych źródeł ich finansowania. W tym systemie rachunkowości dane takie możliwe są do uzyskania wyłącznie na podstawie spisu „z natury”. W pierwszym roku prowadzenia rachunkowości w gospodarstwie spis ten (określany także jako „inwentaryzacja”) musi być przeprowadzony na początku roku i zapisany w SAiZ. W pierwszym roku konieczne jest także dokonanie spisu niektórych składników majątkowych i zobowiązań na koniec okresu obrachunkowego oraz wprowadzenie tych danych do ewidencji w SWAiZ.
W kolejnych latach przeprowadza się spis tylko niektórych składników majątkowych i zobowiązań na koniec okresu obrachunkowego, bowiem stan z końca poprzedniego roku obrachunkowego staje się automatycznie stanem na początek następnego okresu. Dla ułatwienia inwentaryzacji, tabele zawarte w SAiZ oraz w SWAiZ ułożono tematycznie dla różnych składników majątkowych i zobowiązań w gospodarstwie rolnym. W trakcie inwentaryzacji i wpisywania danych do tabel, należy pamiętać o uwzględnieniu podstawowych zasad i koncepcji obowiązujących w polskim FADN. Należy zwrócić szczególną uwagę na to:
czy określony środek jest własnością gospodarstwa, czy jest też tylko użytkowany (np. ziemia dzierżawiona od innego rolnika),
czy wszystkie środki znajdujące się w gospodarstwie należą do niego, czy też są własnością innych osób (np. przyczepa sąsiada),
czy inwentaryzacją objęto wszystkie składniki majątku gospodarstwa rolnego. Ważne jest także upewnienie się, czy jakiś składnik nie znajduje się u innej osoby w czasowym użytkowaniu.
W trakcie inwentaryzacji (szczególnie, gdy przeprowadza się ją po raz pierwszy) należy określić i zdecydować, czy dany składnik zaliczyć do majątku gospodarstwa rolnego, czy do majątku prywatnego (dotyczy to np. samochodu osobowego).
Do właściwego przeprowadzenia inwentaryzacji konieczna jest:
Znajomość obowiązujących zasad wyceny poszczególnych składników (są szczegółowo opisane w instrukcji).
Umiejętność określania masy produktów. Gotowe produkty i środki produkcji są zazwyczaj składowane w magazynach bez etykiet informujących o masie tych towarów. Dla jej ustalenia konieczne jest zatem posiadanie umiejętności obliczania objętości, a na tej podstawie określenia masy przy użyciu współczynników przeliczeniowych.
Znajomość aktualnych cen.
Dane ewidencjonowane w SAiZ oraz w SWAiZ służą także do przeprowadzenia pełnego rachunku wyników działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego (z uwzględnieniem rodzajowej i wartościowej struktury zapasów, amortyzacji składników majątku gospodarstwa rolnego). Ponadto, dla uzyskania szczegółowej struktury przychodów i kosztów niezbędne jest posiadanie danych o rodzaju i wartości zapasów produktów własnych oraz środków produkcji pochodzących spoza gospodarstwa w pierwszym i ostatnim dniu roku obrachunkowego.
Książka Wpływów i Wydatków Gospodarstwa Rolnego (KWiW)
Przeznaczona jest do systematycznego rejestrowania wszelkich transakcji rynkowych w okresie obrachunkowym. Założenia FADN nakazują, aby we właściwych pozycjach określać rodzaj transakcji, jej wartość oraz sposób rozliczenia. Dane rejestrowane w KWiW odzwierciedlają strukturę wpływów i wydatków oraz sposoby ich rozliczeń (rodzaje wpłat i wypłat w okresie obrachunkowym).
Książka Obrotów i Zaszłości w Gospodarstwie Rolnym (KOiZ)
Nie wszystkie zdarzenia gospodarcze zachodzące w gospodarstwie mają charakter transakcji rynkowych, na przykład transfery produktów z gospodarstwa rolnego do domowego rodziny rolniczej. Takie dane są jednak niezbędne do pełnego rachunku wyników działalności gospodarstwa rolnego. W tym celu gromadzone są informacje dotyczące:
zużycia własnych produktów potencjalnie towarowych;
przekazań nieodpłatnych z i do gospodarstwa rolnego,
rozliczenia wartości produkcji roślinnej w toku w cyklu długim,
inwestycji w toku,
strat losowych na składnikach majątku gospodarstwa,
rozdziału kosztów wspólnych między gospodarstwo rolnicze, działalność osobistą i pozarolniczą.
Dane rejestrowane w KOiZ umożliwiają również ustalenie nakładów pracy ludzi, powierzchni zasiewów i wielkości zbiorów z upraw polowych, plantacji wieloletnich i upraw pod osłonami ogrzewanymi, a także miesięcznych stanów zwierząt. Informacje te są wykorzystywane do tworzenia raportów — indywidualnego i porównawczego.
Typy i wielkości ekonomiczne gospodarstw rolnych określa się na podstawie udziałów poszczególnych działalności rolniczych w ogólnej wartości Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej (SNB) w gospodarstwie. Ta ostatnia to nadwyżka wartości produkcji z danej działalności rolniczej nad wartością kosztów bezpośrednich ustaloną w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcji (czyt. też HO 9/2003). W typach gospodarstw wyróżnia się specjalistyczne (uprawy polowe, uprawy ogrodnicze, uprawy trwałe, chów zwierząt żywionych w systemie wypasowym, chów zwierząt żywionych paszami treściwymi) oraz mieszane (różne uprawy, różne zwierzęta, różne uprawy i zwierzęta łącznie). Wielkość ekonomiczna gospodarstwa rolnego mieści się w jednej z 10 klas (tabela), a ustalana jest jako suma SNB z wszystkich działalności występujących w gospodarstwie rolnym i wyrażana w jednostkach o nazwie ESU (European Size Unit — Europejska Jednostka Wielkości). 1 ESU stanowi równowartość 1200 euro.