Numer 03/2005
Do niedawna panowało przekonanie, że pomidory należą do roślin siarczanolubnych, a chlorki uważano za składnik balastowy, stąd nie stosowano nawozów chlorkowych. Ostatnie prace naukowe poddają w wątpliwość ten pogląd i wskazują na podwyższoną tolerancję pomidorów wobec chlorków.
Znaczenie w roślinie — funkcje fizjologiczne
Chlor zalicza się do mikroelementów, jakkolwiek może występować w roślinach w dużych ilościach. Dla wielu roślin ogrodniczych, zwłaszcza ozdobnych, może być jednak toksyczny. Jego zawartość w roślinie wynosi 0,2–2,0% suchej masy. Jest nierównomiernie rozmieszczony — zlokalizowany głównie w liściach i łodygach. Rośliny pobierają go w formie jonu Cl– z podłoża. Mogą też pobierać go przez liście w formie chlorków oraz jako chlor gazowy z powietrza. Najintensywniej rośliny pobierają chlor z połączeń z kationami jednowartościowymi (K+, Na+), przy czym szybciej pobierany jest on z chlorku sodu (NaCl) niż z chlorku potasu (KCl). Z połączeń z kationami dwuwartościowymi (Ca2+, Mg2+) jest pobierany wolniej.
Rola tego pierwiastka w roślinach nie została jeszcze do końca wyjaśniona. Badania dowiodły, że składnik ten odgrywa istotną rolę w procesie fotosyntezy, wpływa również na gospodarkę wodną rośliny. Powoduje obniżenie współczynnika transpiracji, co może mieć kluczowe znaczenie w okresach przejściowego przesuszenia podłoża. Ponadto wraz z potasem bierze udział w otwieraniu i zamykaniu aparatów szparkowych. Chlor odgrywa istotną rolę w utrzymywaniu równowagi kationowo-anionowej komórki roślinnej, a także w transporcie asymilatów, przyczynia się przede wszystkim do łatwiejszego transportu wapnia, magnezu i potasu. Na podstawie wyników naszych wstępnych badań i obserwacji można stwierdzić, iż składnik ten podnosi odporność na warunki stresowe i zmniejsza podatność na kumulowanie azotanów w owocach. Rośliny prawidłowo odżywione chlorkami wykazują mniejszą podatność na choroby grzybowe, przede wszystkim na porażenie przez szarą pleśń.
Niedobór chlorków w pożywce i podłożu prowadzi do zaburzeń we wzroście i wpływa na obniżenie plonu owoców. Początkowo niedobór tego składnika powoduje niebieskawozielone zabarwienie i więdnięcie młodych liści przy wysokiej temperaturze powietrza. W miarę nasilania się deficytu chloru na liściach pojawiają się zbrązowienia oraz nekrozy, przy silnym niedoborze mogą zamierać wierzchołki roślin. Nie ma jednak danych dotyczących dolnej granicy zawartości tego składnika w pożywce lub podłożu, stwierdzono jedynie objawy deficytu chloru w roślinach pomidora przy zawartości 0,025% Cl w suchej masie roślin. Objawy niedoboru chloru w towarowej uprawie pomidorów występują rzadko. Znacznie częściej obserwuje się przenawożenie tym składnikiem, mające prawdopodobnie związek z użyciem nawozów lub wody zanieczyszczonej chlorkami. Do typowych objawów nadmiaru chloru zalicza się drobnienie liści, jaśniejsze ich zabarwienie, przedwczesne zasychanie i opadanie. Obserwuje się gorszy wzrost korzeni, niekiedy ich zamieranie oraz drobnienie owoców.
Chlorki w uprawach hydroponicznych
Dotychczas przy sporządzaniu pożywek dla pomidorów uprawianych w wełnie mineralnej uwzględniano wyłącznie nawozy bezchlorkowe. Obserwacje praktyczne i doniesienia naukowe skłoniły do podjęcia szerszych badań dotyczących możliwości stosowania chlorku wapnia jako źródła wapnia w pożywkach do uprawy pomidora w wełnie mineralnej. Dotychczas głównym źródłem wapnia, powszechnie używanym w praktyce, jest saletra wapniowa.
Wstępne wyniki prowadzonej przez nas pracy nad możliwością wykorzystania chlorku wapnia wskazują, że optymalny poziom chlorków dla odmiany Grace F1 powinien wynosić do 60 mg Cl/dm3 pożywki wyciekającej z kroplowników, a w pożywce pobieranej strzykawką z maty wełny mineralnej — do 90 mg Cl/dm3. Tolerancja tej odmiany wobec chlorków była jednak znacznie większa. Rośliny w pełni tolerowały ich poziom wynoszący 90 mg Cl/dm3 w pożywce i 140 mg Cl/dm3 w macie. Rośliny nawożone chlorkiem wapnia, w porównaniu z roślinami nawożonymi pożywką bezchlorkową, charakteryzowały się większym wigorem, zwłaszcza w okresie letnim przy wysokiej temperaturze panującej w szklarni. Ponadto owoce (fot. a i b) roślin nawożonych chlorkiem wapnia były lepiej wybarwione i zawierały mniejsze ilości azotanów — do 116 mg NO3/kg świeżej masy owoców, gdy zakres dopuszczalny wynosi do 200 mg NO3/kg (Rozp. min. zdr. z dnia 27.12.2000 r., poz. 72, Dz. U. nr 9/2001).
Pomidory nawożone chlorkiem wapnia:
a) z lewej - prawidłowe dorastanie owoców w gronach,
b) z prawej - dobre wybarwianie się owoców
Prowadząc doświadczenie z chlorkiem wapnia analizowano także poziom wapnia w pożywce. Na podstawie wstępnych badań stwierdzono, że można również utrzymywać niższy poziom wapnia, wynoszący 140–150 mg Ca/dm3 pożywki wyciekającej z kroplowników (zawartość oznaczona), a nie — jak często zdarza się w praktyce — 180–220 mg Ca/dm3.
Jaki nawóz chlorkowy wybrać?
Wybór nawozu zależy przede wszystkim od jakości wody, jaką dysponuje gospodarstwo. Jeżeli zawiera ona powyżej 60 mg Cl/dm3, to nie należy używać nawozów chlorkowych. Jeżeli natomiast woda zawiera do 30 mg Cl/dm3, można uzupełnić zawartość chlorków w pożywce do zawartości 60 mg Cl/dm3.
Spośród dostępnych w Polsce nawozów zawierających chlorki wymienić można chlorek wapnia produkowany przez Inowrocławskie Zakłady Chemiczne Soda Mątwy SA. Według danych producenta, jest to chlorek wapnia uwodniony o wzorze CaCl2 x (1–2) H2O, zawierający 69,5–75,5% czystego chlorku wapnia (9,4% Ca i 16,8% Cl). Może występować w postaci płynnej, a także płatków i proszku. Podczas przygotowania pożywki chlorek wapnia rozpuszcza się w zbiorniku A, wraz z saletrą wapniową. Nie wolno dodawać chlorku wapnia do zbiornika B, w którym są siarczan potasu i siarczan magnezu, gdyż kation Ca2+ w stężonych roztworach reaguje z anionami SO42– tworząc nierozpuszczalny gips — CaSO4. Zmętnienie pożywki i wytworzony osad spowodowałby zanieczyszczenia instalacji fertygacyjnej i zatkanie emiterów.
Należy zaznaczyć, że tolerancja pomidora wobec chlorków zależy od odmiany. Mogą istnieć takie, które reagują ujemnie na podwyższone stężenie chlorków. Dlatego przed zastosowaniem chlorku wapnia na skalę produkcyjną, przy wprowadzaniu do uprawy nowych — niesprawdzonych — odmian, należy najpierw przeprowadzić testy na małej liczbie roślin i obserwować ich rozwój oraz plonowanie.
Wprowadzenie chlorku wapnia dla tolerancyjnych wobec chlorków odmian pomidora stwarza możliwość optymalizowania składu pożywek, zwłaszcza gdy w danym gospodarstwie woda do fertygacji jest bogata w kwaśne węglany lub/i siarczany. Częściowe zastąpienie w pożywce saletry wapniowej chlorkiem wapnia umożliwia zwiększenie udziału saletry potasowej lub magnezowej w pożywce. To zmniejsza udział siarczanu potasu lub siarczanu magnezu, a tym samym minimalizuje zawartość siarczanów w pożywce. Mimo że tolerancja pomidora wobec siarczanów jest wysoka, to jednak przy dużej ich zawartości może pogarszać się jakość plonu. Również przygotowanie pożywki z zastosowaniem siarczanu potasu, ze względu na jego gorszą rozpuszczalność, jest trudniejsze niż wykorzystanie saletry potasowej.