• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 05/2005

POŻYTECZNE ORGANIZMY W SADACH (CZ. II)

Nowoczesne spojrzenie na ochronę roślin sadowniczych powinno obejmować docenienie roli organizmów pożytecznych, znajomość ich biologii i efektywności oraz umiejętność prawidłowej oceny liczebności i zagrożenia ze strony szkodników. Grupy organizmów pożytecznych ograniczających w sadach liczebność zarówno szkodników minujących liście, jak i uszkadzających pąki kwiatowe oraz roztoczy zostały przedstawione w pierwszej części artykułu (HO 4/2005). Poniżej zamieszczam informacje o kolejnych ważnych z ekonomicznego punktu widzenia organizmach pożytecznych.

Zwalczające mszyce

Najgroźniejszym gatunkiem mszyc zagrażającym jabłoniom jest porazik jabłoniowy (dawniej: mszyca jabłoniowo-babkowa), którego liczne występowanie na jabłoniach wiosną i wczesnym latem doprowadza nie tylko do deformacji liści, ale także do skarlenia owoców. Na pędach jabłoni — zwłaszcza młodych drzew — licznie występuje mszyca jabłoniowa. W koloniach obu tych gatunków dość licznie występują przedstawiciele muchówek z rodziny bzygowatych (Syrphidae) z najliczniejszym gatunkiem Episyrphus balteatus na czele (fot. 1). Drapieżne larwy (fot. 2) tych muchówek wysysają mszyce, a zapotrzebowanie pokarmowe jednej larwy tego drapieżcy wynosi w ciągu życia od 100 do 800 sztuk mszyc. Ten najpospolitszy gatunek bzyga ma 3 lub 4 pokolenia w ciągu roku. Dwa pierwsze rozwijają się w koloniach mszyc na drzewach owocowych, a kolejne — na roślinach zielnych, na których porazik jabłoniowy występuje latem. Obecność jednej larwy bzyga w kolonii porazika jabłoniowego liczącej od 50 do 100 osobników jest wystarczająca do zahamowania dalszego rozwoju tej kolonii. Najczęściej jednak na drzewach owocowych nie obserwuje się wystarczająco licznej populacji bzygowatych.


Fot. 1. Muchówka z rodziny bzygowatych


Fot. 2. Larwa bzyga w ciągu życia wysysa od 100 do 800 mszyc

W koloniach mszyc na jabłoniach i śliwach spotykane są także pomarańczowe, beznogie larwy muchówek z rodziny pryszczarkowatych (Cecidomyiidae — fot. 3). Do najliczniejszych gatunków zalicza się Aphidoletes aphidimyza i A. abietis, a ich obecność w koloniach mszyc obserwowana jest przez całe lato. Drapieżna działalność larw tych pryszczarków polega na pasożytowaniu, a następnie wysysaniu ofiar. Do pełnego rozwoju jedna larwa przyszczarka potrzebuje od kilkunastu do kilkudziesięciu mszyc w różnych stadiach rozwojowych, jednak liczebność drapieżców w koloniach jest z reguły mała i niewystarczająca do istotnego ograniczenia populacji tych pluskwiaków.


Fot. 3. Beznogie larwy muchówek z rodziny pryszczarkowatych pasożytują, a następnie wysysają ofiary — mszyce na jabłoniach i śliwach

Także liczebność i efektywność parazytoidów mszyc nie jest zbyt wysoka, a larwy takich gatunków, na przykład Ephedrus persicae czy Praon volucrae pasożytują 10–13% populacji mszyc. Rozwój larwy każdego z tych parazytoidów przebiega wewnątrz ciała mszycy, której zewnętrzna powłoka zostaje wykorzystana jako kokon, tworząc tak zwaną mumię o żółtobrązowym zabarwieniu.

Za najbardziej efektywnych drapieżców mszyc uważane są biedronki (fot. 4), których największa liczebność na drzewach owocowych obserwowana jest wczesną wiosną, co może być związane z ich zimowaniem w naturalnych kryjówkach na korze. Do najliczniej występujących gatunków zaliczane są: biedronka dwukropka (Adalia bipunctata) oraz biedronka siedmiokropka (Coccinella septempunctata). Liczne występowanie pierwszego z wymienionych gatunków obserwuje się najczęściej w okresie pękania pąków na jabłoniach, a pokarmem dorosłych chrząszczy biedronek są w tym okresie jaja oraz wylęgające się z nich larwy mszyc. W późniejszym okresie, wraz ze wzrostem liczebności kolonii mszyc, obserwuje się coraz liczniejszą obecność larw biedronek — zwłaszcza biedronki siedmiokropki. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe larw biedronek (fot. 5) jest bardzo duże i przekracza w przypadku stadium L4 u A. bipunctata 200 larw porazika jabłoniowego lub 600 larw L1 i L2 mszycy jabłoniowej.


Fot. 4. Najbardziej efektywnymi drapieżcami mszyc są biedronki, tu: biedronka dwukropka


Fot. 5. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe larw biedronek jest bardzo duże

Na drzewach owocowych wiosną obserwuje się także liczne występowanie sieciarek z rodziny złotookowatych (Chrysopidae), wśród których dominuje złotook pospolity (Chrysoperla carnea). Samice tego gatunku składają jaja (umieszczone na srebrzystych witkach) w pobliżu kolonii mszyc lub w innych miejscach na liściach i na korze. Larwy złotookowatych są drapieżne, a ich pokarmem, oprócz różnych stadiów rozwojowych mszyc, są także jaja i larwy innych drobnych owadów. Do niewyspecjalizowanych drapieżców zaliczane są także pająki sieciowe, których liczną obecność na drzewach obserwuje się w latach dużego występowania drobnych pluskwiaków.

Bawełnica korówka jest mszycą z rodziny bawełnicowatych, której liczebność w sadach na południu Polski wyraźnie wzrosła w ostatnich latach. Kolonie bawełnicy obserwuje się zarówno w starych, zaniedbanych sadach, jak i w młodych nasadzeniach, zwłaszcza w miejscach mechanicznych zranień. Skutecznym parazytoidem tej mszycy jest błonkówka, przedstawiciel rodziny oścowatych (Aphelinidae) — osiec korówkowy (Aphelinus mali — fot. 6), którego larwy rozwijają się w ciałach larw i samic bawełnicy. Po kilku dniach spasożytowane mszyce tracą nalot woskowy, a ich ciało matowieje. Okrągły otwór w tylnej części ciała bawełnicy świadczy o jej wcześniejszym spasożytowaniu i o wylocie parazytoida.


Fot. 6. Bawełnica korówka spasożytowana przez ośca korówkowego

Drapieżcami bawełnicy korówki, a także wielu innych gatunków mszyc są skorki (fot. 7). Odnaleźć je można wiosną i latem w liściach pozwijanych przez mszyce lub gąsienice zwójek, gdzie drapieżcy ci ukrywają się w ciągu dnia. W holenderskich sadach, w których trwają badania nad ekologiczną produkcją jabłek, zaobserwowano zwiększanie się liczebności skorków wtedy, gdy wysiewano w międzyrzędziach jab­łoni koniczynę białą zamiast trawy lub w mieszankach z trawami. Liczebność skorków na drzewach można także zwiększyć zawieszając w koronach drzew doniczki wypełnione wiórami, odwrócone dnem do góry — skorki pozostają w nich w ciągu dnia, nocą udają się na żerowanie.


Fot. 7. Drapieżcami wielu gatunków mszyc są skorki

Uwaga na miodówki

Występujące na gruszach miodówki stały się w ostatnich latach szczególnym problemem. Zwiększenie ich liczebności nastąpiło prawdopodobnie w wyniku intensywnego stosowania pyretroidów, wyniszczających ich wrogów naturalnych, do których zalicza się pluskwiaki różnoskrzydłe z rodziny tasznikowatych (Miridae). Gatunkiem wyspecjalizowanym w żerowaniu na miodówkach jest tasznik jabłoniowiec (Psallus ambiguus), spotykany powszechnie na różnych gatunkach drzew. W koronach drzew spotkać można także innych przedstawicieli pluskwiaków różnoskrzydłych, zwłaszcza z rodziny dziubałkowatych (Anthocoridae). Najczęściej spotykanym gatunkiem jest dziubałek gajowy (Anthocoris nemorum) oraz nieco mniej liczny dziubałeczek mniejszy (Orius minutus). Pluskwiaki te żerują wysysając mszyce, larwy skoczków, małe gąsienice motyli oraz jaja owadów i roztoczy. Przyczyniają się także do redukcji liczebności przędziorków.

Ochrona naturalnych wrogów

Na koniec należy odpowiedzieć na pytanie postawione na początku artykułu: "czy obecność nawet bardzo wielu wrogów naturalnych może zapewnić ochronę plonu, w stopniu wykluczającym stosowanie środków ochrony roślin?" Obecność pożytecznych organizmów wspomaga sadowników, a w niektórych przypadkach skutecznie ogranicza liczebność szkodników, na przykład przędziorków czy bawełnicy korówki. W innych przypadkach, o czym przekonują przytoczone dane, istotnie ogranicza liczebność roślinożerców, dzięki czemu sadownik może ograniczyć liczbę zabiegów ochronnych. Pamiętać należy więc o potrzebie ochrony wrogów naturalnych poprzez stosowanie selektywnych insektycydów oraz o wykonywaniu zabiegów w okresach najmniejszego zagrożenia (najmniejszej liczebności) naszych sprzymierzeńców. Wykluczyć należy stosowanie pyretroidów, zastępując je preparatami pochodzenia roślinnego, bakteryjnymi, wirusowymi oraz chemicznymi o możliwie selektywnym oddziaływaniu na owady i roztocze.

Wykaz selektywnych środków ochrony roślin (owadobójczych, przędziorkobójczych i grzybobójczych) dla fauny pożytecznej zamieszczono w pierwszym tegorocznym numerze "Hasła Ogrodniczego", gdzie znajduje się "Prog­ram ochrony roślin sadowniczych na lata 2005–2006".

* transport z merystemów wierzchołkowych (pędów, nasion) do podstawy pędu
** transport dowierzchołkowy (lub od podstawy pędu do części wierzchołkowej)