Numer 05/2005
Rejon uprawy jeżyny na świecie pokrywa się z rejonem uprawy maliny, wyłączając miejsca o chłodniejszym klimacie. Najwięcej jeżyny uprawia się w Ameryce Północnej, Chile oraz Nowej Zelandii. Największymi jej europejskimi producentami są Serbia, Rumunia i Bułgaria. Nie ma dokładnych danych dotyczących światowej produkcji owoców tego gatunku. Cenne mogą być informacje o imporcie świeżych owoców jeżyny do UE w latach 2000 i 2001, który wyniósł odpowiednio: 1300 ton i 900 ton, a średnia z lat 1991–2001 to 1800 ton. Natomiast import mrożonych owoców jeżyn do krajów UE w 2001 roku wyniósł 20 900 ton (średnia z lat 1991–2001 to 18 300 ton). W Polsce jeżyna znana jest powszechnie jako dziko rosnąca roślina w zaroślach i lasach. Zwykle są to formy kolczaste, płożące lub częściowo wzniesione. Pozyskiwanie owoców z takich roślin jest ograniczone i dość trudne. Jeżynę uprawia się również w ogrodach przydomowych oraz sporadycznie na plantacjach towarowych (kilkuhektarowe plantacje znajdują się w rejonie Gdańska, Wrocławia, Poznania, Lublina). Podstawowym ograniczeniem w uprawie jest brak odmian odpornych na przemarzanie. Obecnie popyt na owoce jeżyny jest coraz większy, zwłaszcza ze strony importerów, dlatego może warto zająć się towarową uprawą tego gatunku.
Wartość dietetyczna
Owoce jeżyny zawierają dużo pektyn, łatwo przyswajalnych cukrów, kwasy organiczne (w tym kwas elagowy), witaminy (w tym C), składniki mineralne. Zawartość antocyjanów jest wyższa niż w owocach maliny. Związki te mają działanie uszczelniające naczynia krwionośne. Owoce jeżyny wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe.
Gatunki i odmiany
Odmiany uprawne jeżyny pochodzą od wielu gatunków botanicznych. Większość odmian powstała w wyniku celowej hodowli, a jedynie nieliczne wyselekcjonowano ze środowiska naturalnego. Wyróżnia się odmiany o pędach sztywnych i półsztywnych lub wiotkich, płożących.
W obu tych grupach są odmiany kolczaste lub bezkolcowe. W Polsce w uprawie są odmiany o wzniesionych pędach, głównie półsztywnych.
Odmiany amerykańskie — 'Thornfree', 'Black Satin' — o pędach sztywnych, bezkolcowych, niewydających odrostów korzeniowych w naszym kraju uprawiane są jedynie w ogrodach przydomowych. Odmiany te można sadzić w rejonach o najłagodniejszym klimacie, gdyż w zmiennych polskich warunkach (okresy ocieplenia zimą i występujące po nich mrozy) łatwo ulegają uszkodzeniom mrozowym. Podobnie amerykańska bezkolcowa odmiana 'Thornless Evergreen' o długich i wiotkich pędach uprawiana jest sporadycznie w ogrodach, ze względu na podatność na przemarzanie.
Hodowla jeżyny w Polsce
Hodowlę tego gatunku rozpoczęto w 1979 roku w Sadowniczym Zakładzie Doświadczalnym w Brzeznej, prowadzona jest przez dr. Jana Danka. Jej podstawowym celem jest uzyskanie odmian odpornych na niską temperaturę, o sztywnych, bezkolcowych pędach i wzniesionym pokroju. Ponadto ważnym celem hodowli jest uzyskanie odmian o wysokiej jakości deserowej lub przetwórczej owoców.
Pierwszą zarejestrowaną w 1997 roku odmianą hodowli SZD w Brzeznej był 'Orkan'. Jest to odmiana bezkolcowa, o prawie sztywnych pędach i silnym wzroście. Roślina nie wytwarza odrostów korzeniowych. Owoce są duże lub bardzo duże (do 5,7 g), cylindryczne, błyszczące, o kwaskowatym smaku. Jest to odmiana o średniej porze dojrzewania owoców — 50% plonu można zebrać do połowy sierpnia. Z rośliny zbiera się średnio 3,5 kg owoców. Odmiana polecana jest raczej do zacisznych miejsc w ogrodach przydomowych lub do uprawy w wysokich tunelach. Owoce przydatne są głównie do przetwórstwa (fot. 1).
Fot. 1. Owoce 'Orkana' przydatne są głównie do przetwórstwa
W 2003 roku do Rejestru Odmian wpisano odmianę 'Gazda', która tworzy pędy o bardzo małej liczbie kolców. Łatwo rozmnaża się przez odrosty korzeniowe, rośnie średnio silnie, do 2,5 m wysokości, tworzy pędy silne, łukowato wygięte. Owocuje w sierpniu i wrześniu na pędach dwuletnich. Pędy owoconośne są krótkie, wyrastają z pąków na pędzie głównym, a zwłaszcza na pędach bocznych. 'Gazda' ma średniej wielkości owoce, z silnym połyskiem, aromatyczne i bardzo smaczne. Zbiór prowadzi się wielokrotnie, co 3–5 dni, od pierwszej dekady sierpnia do połowy lub końca września. Owoce przydatne są do bezpośredniego spożycia, mrożenia oraz przetwórstwa (fot. 2). Pędy w małym stopniu podatne są na przemarzanie. Duże walory owoców (smakowitość, skórka mało podatna na uszkodzenia, zwartość i jędrność), pokrój pozwalający na zbiór maszynowy, czynią tę odmianę interesującą nie tylko dla ogrodów przydomowych, ale także na plantacje produkcyjne.
Fot. 2. Owoce 'Gazdy' przydatne są do bezpośredniego spożycia, mrożenia oraz przetwórstwa
Agrotechnika, pielęgnacja i sposoby prowadzenia
Zabiegi pielęgnacyjne niewiele różnią się od prowadzonych przy uprawie malin owocujących latem. W rzędach gleba utrzymywana jest jako ugór herbicydowy, a w międzyrzędziach — systematycznie koszona murawa. W każdym sezonie uprawy chroni się rośliny przed chorobami i szkodnikami (szara pleśń, przędziorki, kwieciak, szpeciele). Podstawowe nawożenie mineralne prowadzi się wczesną wiosną (na przykład Hydrocomplex 250 kg/ha i saletra amonowa 100 kg/ha).
W SZD Brzezna prowadzone są badania dotyczące sposobu formowania odmiany 'Gazda'. Krzewy posadzono wiosną 1999 roku w rozstawie 3,0 m x 1,0 m. Porównywane są systemy prowadzenia, w których rośliny owocują w każdym roku, oraz te, w których dopuszcza się do owocowania co dwa lata. Krzewy prowadzi się przy podporach (kolumnowy szpaler) i w formie wolno stojącej. Ta druga forma wymaga jednak drutów podtrzymujących pędy, ponieważ krzewy zbyt mocno się rozchylają, co utrudnia zabiegi pielęgnacyjne, a przede wszystkim zbiór owoców.
W każdym systemie na początku lata przycina się wierzchołki pędów tegorocznych (na wysokość 160 cm), co stymuluje wytwarzanie pędów bocznych. Na pędach rozgałęzionych tworzy się większa liczba pąków kwiatostanowych (fot. 3). Po zbiorze usuwa się wszystkie pędy, które owocowały w bieżącym roku. Wczesną wiosną wycina się nadmierną liczbę pędów jednorocznych oraz skraca się pędy boczne na długość 25 cm. W uprawie przy podporach w systemie szpalerowym pozostawia się po 4 lub 5 pędów na metr rzędu, a w formie kolumnowej po 5 lub 6 pędów na jeden krzew.
Fot. 3. Przycinanie wierzchołków pędów tegorocznych stymuluje wytwarzanie pędów bocznych, na których tworzy się więcej pąków kwiatostanowych
Po czterech latach owocowania krzewów w badanych systemach prowadzenia szpaler pojedynczy wysoki wydaje się najbardziej przydatny do uprawy towarowej (fot. 4). Ta forma prowadzenia pozwala również na użycie kombajnu do zbioru owoców. Średni plon z czteroletniego okresu prowadzenia badań wynosił 9,8 t/ha. Do ogrodów przydomowych polecana jest forma kolumnowa, z której uzyskiwano średnio 3 kg owoców z rośliny. Poza tym krzewy w formie kolumny wydają się lepiej chronione w okresie mroźnych zim i dlatego mogą być polecane dla odmian mało odpornych na mróz (fot. 5).
Fot. 4. Szpaler pojedynczy wysoki nadaje się do uprawy towarowej
Fot. 5. Jeżyny uprawiane w formie kolumny można łatwiej chronić w okresie mroźnych zim, dlatego forma ta może być polecana dla odmian mało odpornych na mróz