Definicje

Jest ich wiele. W definicji Komisji Kodeksu Żywnościowego Światowej Organizacji ds. Rolnictwa i Żywności (FAO) oraz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) określa się, że rolnictwo ekologiczne to całościowy system gospodarowania, wspierający różnorodność biologiczną, cykle ekologiczne oraz biologiczną aktywność gleby. System ten gwarantuje, że w produkcji nie używano substancji chemicznych, nie może jednak zapewnić całkowitego braku pozostałości środków chemicznych, ze względu na globalne zanieczyszczenie środowiska. Według IFOAM (Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego), rolnictwo ekologiczne to zbiór różnych, szczegółowych koncepcji gospodarowania, zgodnych
z wymaganiami gleby, roślin i zwierząt, a jego nadrzędnym celem jest produkcja żywności wysokiej jakości, przy równoczesnym zachowaniu równowagi biologicznej w środowisku przyrodniczym.

Akty prawne

Gdy Polska wstępowała do UE, zobowiązała się do przestrzegania także regulacji prawnych dotyczących rolnictwa ekologicznego. Podstawowe normy prawne w tym zakresie stanowią rozporządzenie Rady nr 2092/91 z 24.06.1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych (Dz. U. L 198, 22.07.1991 r., s.1, z późn. zm.) oraz rozporządzenie Komisji nr 94/92 z 14.01.1992 r. (Dz. U. L 011, 17.01.1992 r., s. 0014–0015, z późn. zm.)

Rozporządzenie nr 2092/91 było do kwietnia 2004 r. 34 razy nowelizowane, co świadczy o zainteresowaniu tematyką oraz o jej wadze. Zakresem rozporządzenia objęte są produkty i przetwory rolne, pasze i zwierzęta gospodarskie, które mają być oznakowane jako pochodzące z gospodarstwa prowadzącego produkcję metodą ekologiczną. Produkt uważany jest za oznakowany, jeżeli ma odpowiednią etykietę lub reklamowany jest jako wyprodukowany w gospodarstwie ekologicznym (zawiera określenia: "bio" lub "eko"). Rozporządzenie szczegółowo określa zasady produkcji w gospodarstwach ekologicznych, zawiera 25 definicji określających na jego potrzeby pojęcia: "składniki", "detergenty" czy "produkcja zwierzęca".

Najważniejszym dokumentem wypełniającym zalecenia powyższych rozporządzeń oraz uściślającym warunki prowadzenia upraw ekologicznych na terenie Polski jest Ustawa o rolnictwie ekologicznym z 20.04.2004 r. (Dz. U. nr 93, poz. 898). Zgodnie z tym aktem prawnym, organami i jednostkami organizacyjnymi właściwymi w sprawach kontroli i certyfikacji w rolnictwie ekologicznym są w Polsce:

• Minister właściwy do spraw rolnictwa — upoważniający jednostki certyfikujące, akredytowane w zakresie rolnictwa ekologicznego, zgodnie z Polską Normą PN-EN 45011 "Wymagania ogólne dotyczące działania jednostek certyfikujących, prowadzących systemy certyfikacji wyrobów", do przeprowadzania kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów (zwanych dalej "certyfikatami zgodności") potwierdzających, że płody rolne nieprzetworzone oraz produkty z nich powstałe, w tym także zwierzęta oraz produkty i przetwory pochodzenia zwierzęcego, zostały wyprodukowane lub przetworzone zgodnie z rozporządzeniem 2092/91.

• Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych sprawująca nadzór nad upoważnionymi przez ministra właściwego do spraw rolnictwa jednostkami certyfikującymi; przyjmująca zgłoszenia producentów podejmujących działalność w rolnictwie ekologicznym; upoważniająca, na zasadach określonych w rozporządzeniu Nr 94/92, producentów do przywozu produktów rolnictwa ekologicznego z krajów trzecich niewymienionych na liście Komisji Europejskiej; dokonująca kontroli produktów rolnictwa ekologicznego pochodzących z krajów trzecich; gromadząca i przechowująca informacje o producentach oraz udostępniająca je podmiotom zainteresowanym, na zasadach określonych w rozporządzeniu.

• Upoważnione jednostki certyfikujące przeprowadzające kontrole oraz wydające i cofające certyfikaty zgodności.

Ogólne zasady rolnictwa ekologicznego

• Produkcja rolna powinna być prowadzona zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju.

• Ekologiczne gospodarstwo rolne może znajdować się tylko na terenie, na którym nie są przekroczone dopuszczalne stężenia szkodliwych substancji zanieczyszczających glebę, powietrze i wodę.

• Produkcja ekologiczna musi być prowadzona w całym gospodarstwie. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy składa się ono z odrębnych całości, to znaczy ma oddzielne zabudowania, uprawia inne gatunki roślin i chowa inne gatunki zwierząt.

• Biologiczną aktywność oraz żyzność gleby utrzymuje się i podwyższa przez poprawne stosowanie płodozmianu.

• Należy dobierać gatunki i odmiany roślin oraz gatunki i rasy zwierząt odporne na choroby.

• Materiał siewny i rozmnożeniowy musi pochodzić z gospodarstw ekologicznych.

• Stosowanie nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin jest zakazane.

• Użycie roślin, zwierząt, mikroorganizmów lub ich części uzyskanych drogą inżynierii genetycznej jest zabronione.

• Zwierzęta utrzymywane w gospodarstwie rolnym mogą pochodzić tylko z gospodarstw ekologicznych.

Uprawy ekologiczne w Unii Europejskiej

W 2003 r. uprawy ekologiczne w gospodarstwach w UE zajmowały blisko 4,8 mln ha, czyli około 3,5% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Po przyjęciu 10 nowych członków powierzchnia upraw ekologicznych w rozszerzonej UE zwiększyła się prawie o 10,7%. We Wspólnocie gospodarstwa takie są wspierane finansowo. Wysokość tych dotacji jest różna w poszczególnych państwach, a często nawet w regionach, na przykład w Niemczech wynosi 125–600 euro/ha. Największy udział w strukturze upraw ekologicznych mają w UE łąki i pastwiska (51%), a następnie uprawy rolnicze (43,6%).
W latach 1993–2002 zanotowano czterokrotny wzrost liczby gospodarstw certyfikowanych i znajdujących się w kontrolowanym okresie przestawiania (ponad 139 000 w 2002 roku).

Uprawy ekologiczne w Polsce

W 2004 r. w Polsce było około 76 250 ha upraw ekologicznych z certyfikatem i będących w trakcie przestawiania (tab. 1, wykresy). Najwięcej było ich w województwach: małopolskim (231 z certyfikatem i 466 w okresie przestawiania), świętokrzyskim (odpowiednio 302 i 245), podkarpackim (193 i 247), najmniej w opolskim (10 i 16) i śląskim (27 i 20). Największa powierzchnia upraw ekologicznych przypadała natomiast na województwa zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie i podkarpackie. W dwóch pierwszych znajdowały się również największe polskie gospodarstwa ekologiczne.

Tabela 1. Powierzchnia gospodarstw ekologicznych z certyfikatem
i w trakcie przestawiania w 2004 r. w Polsce

Produkcja ekologicznych warzyw i owoców w Polsce w 2004 r.

Jak zostać rolnikiem ekologicznym?

Proces przestawiania gospodarstwa konwencjonalnego na ekologiczne trwa co najmniej dwa lata (w gospodarstwach sadowniczych). W drugim roku przestawiania rolnik może otrzymać dotacje.

• Zgromadzenie wystarczającej ilości informacji o rolnictwie ekologicznym. Podstawowych porad można szukać w ośrodkach doradztwa rolniczego, których pracownicy zostali przeszkoleni w tym zakresie. Przed rozpoczęciem przestawiania warto jednak odwiedzić funkcjonujące gospodarstwo ekologiczne i wypytać o szczegóły.

• Sprawdzenie, czy gospodarstwo spełnia kryteria rolnictwa ekologicznego, oraz podjęcie decyzji o rozpoczęciu przestawiania. Zanim rolnik zdecyduje się na ekologiczną certyfikację i zgłosi się do wybranej firmy, musi przyjrzeć się własnemu gospodarstwu. Nie ma wprawdzie ograniczeń dotyczących jego wielkości i położenia, nie można jednak lokalizować gospodarstw ekologicznych w miejscach skażonych. Kolejnym etapem na drodze do przestawienia jest podjęcie decyzji, czy
  zamierza się przestawić od razu całe gospodarstwo, czy będzie się to robić partiami (unijne przepisy dopuszczają taką możliwość). Należy także zgromadzić informacje dotyczące własnego gospodarstwa i ewentualnie dzierżawionych działek (ich wielkości i numery geodezyjne oraz sposób zagospodarowania).

• Szkolenie w zakresie wymagań rolnictwa ekologicznego — kurs podstawowy rolnictwa ekologicznego.

• Zgłoszenie gospodarstwa do upoważnionej jednostki certyfikującej i dostarczenie wymaganej ustawą dokumentacji. Chęć przestawienia gospodarstwa należy zgłosić do Wojewódzkiej Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Rolnik wybiera też jednostkę certyfikującą, mającą w swoim zakresie rodzaje działalności, które producent zamierza prowadzić. Zgłoszenie do IJHARS składa się na 5-stronicowym formularzu. W jednostce certyfikującej rolnik dowiaduje się, jakie działania ma podjąć, aby sprostać certyfikacji. Rozpoczęcie przestawiania na działalność ekologiczną pozwala już ubiegać się o dopłaty.

• Rezygnacja ze stosowania sztucznych nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin. Ten krok należy przeprowadzić równolegle ze zgłoszeniem chęci przestawienia gospodarstwa na ekologiczne.
  W trakcie przestawiania można sprzedawać produkty rolne, nie można ich jednak oznaczać jako ekologiczne.

• Inspekcja gospodarstwa przez upoważnioną jednostkę certyfikującą. Wizyta kontrolera zapowiedziana jest z kilkudniowym wyprzedzeniem. Rolnik ma obowiązek uczestniczyć w inspekcji lub wskazać osobę, która będzie go reprezentować. Inspekcja polega na sprawdzeniu pola i obiektów gospodarczych oraz na analizie dokumentacji. Stan gospodarstwa zapisywany jest w protokole, podpisywanym przez inspektora oraz rolnika. Rolnik musi przejść 3 kontrole — w 1. i 2. roku przestawiania oraz przed nadaniem certyfikatu. Kontrole są płatne, ale istnieje możliwość otrzymania rekompensaty. Gospodarstwo może być kontrolowane częściej niż raz w roku, a za dodatkową kontrolę rolnik nie płaci.

2. rok:

• Dokonanie koniecznych zmian w dotychczasowym gospodarowaniu dotyczących: gleby i nawożenia, ukształtowania pól i rozłogu gospodarstwa, doboru roślin i wypracowania docelowego płodozmianu, parku maszynowego i narzędzi, warunków żywienia i utrzymania zwierząt.

• Po wprowadzeniu gospodarstwa na listę gospodarstw przestawiających się rolnik nabywa prawo do ubiegania się o dotacje. Te na koszty kontroli wypłacane są przez stację chemiczno-rolniczą (tab. 2).

Tabela 2. Wysokość dotacji na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw rolnych w 2004 r.

Jeżeli gospodarstwo spełnia wszystkie wymagania nadawany jest mu certyfikat, ważny przez rok i przedłużany po corocznej ocenie. Wraz z certyfikatem gospodarstwo otrzymuje dotacje.

Proces przestawiania trwa co najmniej dwa lata. Gdy weźmie się pod uwagę, iż wcześniej trzeba się zastanowić, czy zmienić metody upraw oraz zdobyć odpowiednią wiedzę, należy liczyć, że od podjęcia decyzji do uzyskania pierwszych ekologicznych plonów mijają 3 lata. Podczas okresu przestawiania należy dokonywać badań gleb i materiału roślinnego w celu stwierdzenia stopnia zanieczyszczenia środowiska. Na tej podstawie ocenia się, czy stan środowiska pozwala na produkcję ekologiczną. Zaniechanie kontroli skutkuje zerwaniem ciągłości i koniecznością powtórki całego okresu przestawiania. Gospodarstwo ekologiczne musi być przyjazne dla środowiska, a więc powinno posiadać własne szambo lub oczyszczalnię ścieków, zbiorniki na gnojówkę. Ewentualny chów zwierząt i przetwórstwo także muszą być prowadzone metodami ekologicznymi.

Dotacje

Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 20.07.2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolno-środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. nr 174, poz.1809), rolnik może starać się o przyznanie płatności z tytułu gospodarowania metodą ekologiczną w swoim gospodarstwie. Płatnikiem dotacji jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Wysokość dotacji jest określana corocznie w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Zgodnie z dotychczasową praktyką, w pierwszym roku przestawiania na rolnictwo ekologiczne przysługuje jedynie dofinansowanie do kosztów kontroli (tab. 2), w następnych latach — można uzyskać dotację do powierzchni upraw.

Rolnik, który prowadzi gospodarstwo metodą ekologiczną (ma certyfikat albo zaświadczenie o przestawianiu) lub zgłosił gospodarstwo do kontroli, może ubiegać się o dotację, jeśli:

• jest właścicielem lub dzierżawcą gruntów rolnych co najmniej w czasie trwania zobowiązania (5 lat);
• gospodaruje na powierzchni co najmniej hektara użytków rolnych;
• przygotuje z doradcą rolno-środowiskowym (najczęściej są to pracownicy ośrodków doradztwa rolniczego oraz Izb Rolniczych) plan działalności rolno-środowiskowej i złoży wniosek o przyznanie płatności z tytułu realizacji przedsięwzięć rolno-środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt;
• zobowiąże się do stosowania przez 5 lat zasad Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej na terenie całego gospodarstwa oraz dotyczących produkcji ekologicznej określonych w rozporządzeniu Rady nr 2092/91/EWG;
• podejmie się prowadzenia szczegółowych zapisów dotyczących gospodarowania, potrzebnych dla celów kontroli i monitoringu.

Warunki uzyskania dotacji

• Uprawa musi być prowadzona w sposób naturalny, to znaczy przede wszystkim bez użycia nawozów sztucznych czy chemicznych środków ochrony roślin. Za prowadzenie gospodarstwa metodą ekologiczną rolnik dostaje premię, która ma zrekompensować spadek plonów związany z przejściem na ekologiczny sposób gospodarowania.
• Rolnik musi mieć certyfikat gospodarstwa ekologicznego lub pozytywne zaświadczenie z kontroli gospodarstwa w okresie przestawiania, które trwa dwa lata.
• Wraz z wnioskiem trzeba przedstawić pięcioletni plan działania gospodarstwa przygotowany wspólnie z doradcą rolno-środowiskowym.

Zasady udzielania dotacji i jej wypłacania zawarte zostały w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 15.04.2004 r. (Dz. U. nr 72, poz.655) w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa. Zasady dofinansowania kosztów rolnictwa ekologicznego znajdują się w rozdziale 6. tego rozporządzenia, a wysokość stawek — w 14. (tab. 2 i 3). Dopłaty do powierzchni upraw ekologicznych udzielane są w wysokości: 100% stawki podstawowej za powierzchnię do 100 ha; 50% — od 100,01 ha do 300 ha oraz 10% — powyżej 300 ha.
Płatność może być zwiększona do 120% stawki podstawowej, jeżeli produkcja zwierzęca w gospodarstwie ekologicznym jest zbilansowana z roślinną (to znaczy, jeżeli produkcja azotu w formie nawozu naturalnego w danym gospodarstwie wynosi co najmniej 51 kg N/ha, a nie przekracza 170 kg N/ha.

Tabela 3. Wysokość płatności w ramach pakietu "Rolnictwo ekologiczne" w 2004 r.

Upoważnione jednostki certyfikujące

Zanim rolnik uzyska certyfikat potwierdzający spełnienie wymagań dla rolnictwa ekologicznego, musi przez dwa lata (a w przypadku roślin sadowniczych — trzy lata) gospodarować według zasad rolnictwa ekologicznego. Okres ten nosi nazwę przestawiania i dotyczy gospodarstwa jako całości — nie można używać środków chemicznych na części gruntów, ani podawać zwierzętom dodatków paszowych pochodzenia przemysłowego, a niedozwolone środki nie mogą w ogóle znajdować się na terenie gospodarstwa. Gospodarstwo w okresie przestawiania nie może sprzedawać produktów jako ekorolnicze.

System kontroli i certyfikacji jest podstawową gwarancją dla konsumenta, że żywność została wyprodukowana zgodnie z obowiązującymi przepisami dotyczącymi rolnictwa ekologicznego i jest wolna od zanieczyszczeń (pozostałości środków ochrony roślin i hormonów), a przy produkcji nie stosowano nawozów sztucznych i organizmów zmodyfikowanych genetycznie.

Oznakowanie produktu rolnictwa ekologicznego polega na zamieszczeniu na etykiecie lub opakowaniu tego napisu: "produkt rolnictwa ekologicznego" oraz nazwy producenta, numeru certyfikatu zgodności, nazwy upoważnionej jednostki certyfikującej (tab. 4) i jej numeru identyfikacyjnego. W przypadku produktów ekologicznych sprowadzanych z zagranicy, oprócz nazwy producenta, podaje się także nazwę podmiotu wprowadzającego produkty do obrotu, z tym, że na produktach rolnictwa ekologicznego pochodzących z UE zamieszcza się dodatkowo napis: "objęte systemem kontroli Unii Europejskiej".

Tabela 4. Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne w roku 2004

Źródło: Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, 2005.

Odpowiedzialności karnej podlegają podmioty wprowadzające do obrotu produkty, określane jako ekologiczne, a niewytworzone zgodnie z wymaganiami dla produkcji ekologicznej, a także zamieszczające nazwę eko- lub bio- na etykiecie lub opakowaniu środka spożywczego, który nie został wyprodukowany zgodnie z wymagami dla produkcji ekologicznej.

Atestacja w gospodarstwie ekologicznym polega na kontroli sposobu produkcji, a nie na analizie chemicznej produktów. Dodatkowe analizy, w celu badania zawartości azotanów czy pozostałości pestycydów, wykonuje się wyłącznie pomocniczo. Przyjmuje się, że jeżeli warunki środowiskowe gospodarstwa nie budzą zastrzeżeń, to biologiczna jakość płodów rolnych zależy od sposobu ich wytwarzania. Warunkiem wprowadzania do handlu żywności oznakowanej jako "produkty rolnictwa ekologicznego" (ekorolnicze, ekologiczne, biodynamiczne, biologiczne, organiczne, naturalne, itp.) jest kontrola producentów: rolników, przetwórców, hurtowni. Celem tej kontroli jest stwierdzenie, czy cały proces wytwarzania i przygotowania produktu — od pola do półki sklepowej — jest zgodny z kryteriami ekologicznej produkcji żywności.

Każdy, kto zamierza wprowadzić do obrotu produkty rolnictwa ekologicznego, musi poddać produkcję kontroli zgodności z ustawą. Kontrole prowadzone przez upoważnione jednostki certyfikujące są równoważne, a rolnik, który "przenosi się" do innej jednostki nie musi przestawiać się na rolnictwo ekologiczne od nowa. Dla utrzymania ciągłości ekorolniczego statusu konieczne jest jednak udokumentowanie kontroli przeprowadzonej w poprzednim roku. Kontrola, na którą składa się inspekcja procesu produkcji oraz certyfikacja produktów, musi być przeprowadzona przez jednostkę certyfikującą upoważnioną przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Otrzymane zaświadczenia uprawniają rolnika do składania wniosków o dotacje. Po dwóch latach gospodarowania ekologicznego — zwanego przestawianiem — potwierdzonego coroczną kontrolą, zaświadczenie przyjmuje formę certyfikatu, uprawniającego zarówno do dotacji, jak i do znakowania płodów jako produkty rolnictwa ekologicznego, czyli stanowiącego przepustkę na rynek produktów ekorolniczych.

W trakcie kontroli inspektor powinien wskazać rolnikowi słabe punkty gospodarstwa: uchybienia, braki, niedociągnięcia — w świetle wymagań ustawowych — ale nie może udzielać porad, jak rozwiązać dany problem. Jest to międzynarodowa zasada, stanowiąca warunek akredytacji jednostki certyfikującej i jej upoważnienia do działalności kontrolnej. Z tego względu, Ośrodki Doradztwa Rolniczego nie mogą wykonywać kontroli ekorolniczych, gdyż ich statutowy cel to doradztwo.

Konsultacja mgr inż. Piotr Senkus, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu