Fot. 1. Fragment towarowej plantacji rokitnika (niskopienne formy roślin
o nierozłożystej koronie, rosnące w znacznym zagęszczeniu)

Występowanie i morfologiczne cechy rokitnika

Należy on do rodziny oliwnikowatych (Elaea­gnaceae L.), w której wyróżnia się trzy rodzaje: oliwnik (Elaeagnus), szeferdię (Shepherdia) i rokitnik (Hippopha) oraz 65 gatunków. Dotychczas towarowe znaczenie ma tylko rokitnik zwyczajny (H. rhamnoides L.).

Rokitnik występuje w stanie naturalnym na Syberii, w Azji Środkowej, Chinach, Mongolii, na Kaukazie i wybrzeżu Morza Bałtyckiego (rokitnik zwyczajny rośnie dziko w Polsce). Na skalę towarową uprawiany jest w Rosji, Chinach, Niemczech, Finlandii i Estonii. Niewielkie nasadzenia powstały również w Polsce, na Suwalszczyźnie. Powierzchnia naturalnego występowania w Rosji, Chinach i Mongolii stanowi około 810 000 ha, a towarowe nasadzenia w tamtym rejonie to 300 000–500 000 ha i corocznie się powiększają. W zależności od pochodzenia, warunków uprawy, odmiany rokitnika uprawia się w formie krzewów lub drzew wysokości 1–4 m.

Rokitnik ma bardzo dobrze rozwinięty system korzeniowy rozmieszczony tuż pod powierzchnią gleby. Główna masa korzeni zalega na głębokości 50 cm w obrębie projekcji korony — 1,5–2 m od pnia. Charakterystyczną cechą rokitnika jest tworzenie korzeniowych odrostów. Odmiany tego gatunku różnią się liczbą i wielkością kolców na pędach. Na potrzeby upraw towarowych wyselekcjonowano odmiany bezkolcowe. Rokitnik jest rośliną dwupienną wiatropylną. Rozpoznanie płci roślin jest możliwe w wieku trzech, czterech lat, kiedy uformują się pąki generatywne. Pąki męskich roślin są zwykle większe niż żeńskich i formowane są w postaci drobnych szyszek. Natomiast pąki żeńskie przypominają kształtem serce. Zdarzają się jednak rośliny z kwiatami męskimi i żeńskimi na wspólnych pędach.

W literaturze światowej, z powodu nietypowego formowania się owocu podawane są różne jego nazwy, na przykład sfalerokarpia lub łochopłodnik, nieotwarty orzech i inne. Owoce mają różne zabarwienie — od jasnożółtego do ciemnoczerwonego oraz kształt (kulisty, owalny, podłużnie-owalny, cylindryczny, jajowaty). Poszczególne odmiany różnią się długością szypułki (1,1–10 mm), a masa owocu może wynosić od 0,5 g do 0,9 g. Słabe skorkowacenie szypułki powoduje, że podczas zbioru następuje uszkodzenie tkanki miąższu i wyciek soku. W środku owocu rozwija się jedno nasiono, którego kształt może być różny. Masa tysiąca nasion wynosi 15–23,5 g (2,2–3,6% masy owoców). Średni plon z hektara wynosi ponad 10 ton, a maksymalny osiąga nawet 30 ton.

Hodowla rokitnika

Prace nad hodowlą rokitnika prowadzono w naukowo-badawczym Instytucie Sadownictwa Syberii im. Lisawienki (Rosja), w którym wyselekcjonowano ponad 60 odmian. Na świecie (Rosja, Ukraina, Białoruś, Niemcy, Finlandia, Chiny, Azerbejdżan) powstało ponad 150 odmian. Liderem w hodowli rokitnika jest Rosja — w rejestrze odmian w 2003 roku znajdowało się 58 odmian, wyselekcjonowano te o dużych owocach (ponad 0,8 g), plenne (ponad 25 kg z jednej rośliny), bez kolców, z suchą blizną po oderwaniu szypułki, odporne na zasychanie, z wysokim (ponad 8) stosunkiem cukrów do kwasów, o podwyższonej zawartości tłuszczu, karotenoidów i kwasu askorbinowego.

Priorytetowym kierunkiem w hodowli rokitnika jest stworzenie odmian, przystosowanych do warunków uprawy danego regionu, nadających się do zbioru mechanicznego, o owocach o podwyższonej zawartości substancji biologicznie aktywnych oraz odmian męskich.

Odmiany

Do nasadzeń towarowych na Białorusi rekomendowane jest siedem odmian selekcji botanicznego ogrodu mos­kiewskiego Uniwersytetu im. Łomonosowa: 'Augustinka', 'Aromatnaja', 'Botaniczeskaja', 'Krasnopłodnaja', 'Nivelena', 'Podarok Sadu', 'Trofimowskaja'. Odmiana 'Plamiennaja' znajduje się w systemie państwowych badań. W polskim rejestrze nie uwzględniono rokitnika, ale polecać do uprawy można sprawdzone na Białorusi odmiany.

'Botaniczeskaja' (fot. 2) to odmiana o średnio wczesnym terminie dojrzewania owoców (15–20 sierpnia), średniej sile wzrostu (jednoroczne przyrosty długości około 8–10 cm), z okrągłą, piramidalną koroną, mrozoodporna. Owoce są podłużne, żółtopomarańczowe, o średniej masie 0,75 g. Zalety: pędy z niewielką liczbą kolców, odporność na zasychanie, wysokie plony (średnio 15 kg/roślinę, maksymalnie 26 kg/roślinę). Wady: półsucha blizna na owocu po oderwaniu szypułki, podatność w niektórych latach na mięknięcie i utratę barwy owocu.

Fot. 2. 'Botaniczeskaja'

'Nivelena' (fot. 3) odmiana o średnio wczesnym terminie dojrzewania owoców (15–20 sierpnia), średniej sile wzrostu (przyrosty roczne — dł. 8–10 cm), ze słabo wykształconą koroną, mrozoodporna. Owoce owalnookrągłe, żółtopomarańczowe o średniej masie 0,74 g. Zalety: odporność na zasychanie, wysokie plony (średnio 17 kg/roślinę, maksymalnie 28 kg/roślinę). Wady: średnia liczba kolców na pędach, w niektórych latach półsucha blizna na owocu po oderwaniu szypułki.

Fot. 3. 'Nivelena'

'Podarok Sadu' (fot. 4) to odmiana średnio późna, zbiór owoców przypada na przełom sierpnia i września. Krzewy mają parasolowate korony osiągające wysokość około 3 m i charakteryzujące się średnio silnym wzrostem (przyrosty roczne — dł. 10–15 cm). Odmiana mrozoodporna. Owoce bardzo duże o średniej masie 0,72 g (0,7–0,8 g), podłużnie-owalne z szypułką długości 6 mm, ciemnopomarańczowe. Zalety: niewielka liczba kolców na pędach, sucha blizna na owocu po oderwaniu szypułki, duża zawartość karatenoidów (11,66 mg -karotenu w 100 g owoców). Wady: podatność na zasychanie.

Fot. 4. 'Podarok Sadu'

'Trofimowskaja' (fot. 5) odmiana średnio późna — zbiór owoców przypada na przełomie sierpnia i września, o średniej sile wzrostu (przyrosty roczne — dł. 8–10 cm), z lekko rozłożystą koroną, mrozoodporna. Owoce podłużnie-owalne, pomarańczowe, o średniej masie 0,78 g. Zalety: sucha blizna na owocu po oderwaniu szypułki, odporność na zasychanie, wysokie plony (średnio 15 kg/roślinę, maksymalnie 23 kg/roślinę). Wady: średnia liczba kolców na pędach, dużo odrostów korzeniowych.

Fot. 5. 'Trofimowskaja'

'Plamiennaja' (fot. 6) została wyhodowana przy współpracy Akademii Rolniczej w Niżnym Nowogorodzie i Instytutu Sadownictwa NAN Białorusi. Odmiana o średnio wczesnym terminie dojrzewania (15–20 sierpnia), średniej sile wzrostu (przyrosty roczne — dł. 8–10 cm), o rozłożystej koronie, mrozoodporna. Owoce owalne, czerwonopomarańczowe, o średniej masie 0,80 g. Zalety: brak odrostów korzeniowych, wysokie plony (średnio 19 kg/roślinę, maksymalnie 29 kg/roślinę), duża zawartość karotenoidów (17,41 mg -karo­tenu w 100 g owoców), niska kwasowość. Wady: średnia liczba kolców na pędach, półsucha blizna na owocu po oderwaniu szypułki.

Fot. 6. 'Plamiennaja'

Poza wymienionymi w uprawie spotyka się odmianę 'Aromantaja' o owocach drobnych (0,3–0,4 g) oraz 'Augustinka'.

'Augustinka' — krzew średniego wzrostu, średnio rozgałęziony o koronie parasolowatej. Owoce owalne, jasnopomarańczowe z czerwoną podstawą, o przyjemnym zapachu i kwaśnym smaku. Długość szypułki to około 6,5 mm. Owoce zbierane są w połowie sierpnia. Masa 100 owoców wynosi 63,7 g, w 100 g, zawierają do 174 mg/100 g witaminy C i około 4,8% tłuszczu.

Warunki środowiskowe i agrotechniczne uprawy

Odmiany rokitnika różnego pochodzenia charakteryzują się różną odpornością na mróz. Do warunków klimatycznych Białorusi i Polski — duże zróżnicowanie temperatury zimą — najlepiej przystosowane są odmiany rokitnika wytworzone w klimacie bałtyckim. Rokitnik jest odporny na przymrozki wiosenne, co daje możliwość wykorzystywania go jako rośliny niezawodnej w plonowaniu. Nie jest odporny na brak wilgoci w podłożu, dobrze natomiast znosi długotrwałe zatopienie gleby. Jest rośliną światłolubną, a niedostatek światła powoduje zakłócenia w jej rozwoju. Wymaga lekkich, przewiewnych gleb i dobrze rośnie przy pH 5,1–7,8.

Rokitnik daje stabilne plony owoców na zasobnych glebach. Wyselekcjonowano jednak odmiany, które rosną na glebach ubogich w składniki odżywcze, np. rekultywacyjnych. Powyższe spostrzeżenia powinny być brane pod uwagę podczas tworzenia nasadzeń towarowych. Dla takich nasadzeń trzeba wybierać płaski teren lub łagodne skłony o glebie lekkiej (piaszczysta lub lekko gliniasta), z poziomem wód gruntowych nie mniejszym niż 0,5 m. Ze względu na płytki system korzeniowy rokitnika, zaleca się oczyszczenie plantacji z chwastów, zwłaszcza trwałych.

Termin sadzenia to druga połowa października lub wczesna wiosna. Materiał szkółkarski powinny stanowić jednoroczne lub dwuletnie rośliny. Zalecana rozstawa wynosi 4 m x 2 m (1250 roślin/ha). Przy wykorzystaniu niskopiennych roślin o nierozłożystej koronie możliwe jest zagęszczenie nasadzeń (4 m x 1,5 m lub 4 m x 1 m — fot. 1). Męskie rośliny (7–8%) sadzi się w pierwszym rzędzie, a następnie w co trzecim rzędzie sadzi się po cztery takie rośliny. Wykorzystanie odmianowych zapylaczy (odmian męskich) daje możliwość zmniejszenia ich udziału do 4–5% i otrzymanie dodatkowo 8 t owoców z hektara. Rośliny powinny być sadzone pionowo z zagłębieniem szyjki korzeniowej na 7–15 cm, w zależności od typu gleby.

Pielęgnacja nasadzeń obejmuje kilkakrotne spulchnienie gleby w rzędach (głębokość nie więcej niż 5 cm) i między rzędami na głębokość nie więcej niż 15 cm, cięcie sanitarne roślin oraz nawadnianie w okresie suszy, opryskiwanie przeciw szkodnikom i chorobom.

Szkodniki i choroby

W nasadzeniach rokitnika największe zagrożenia stwarza nasionnica rokitnikowa (Rhagoletis batata Hering) i skośnik rokitnikowy (Gelechia hippophaella Schak). Straty plonu spowodowane przez te szkodniki mogą sięgać 50–90%.
W warunkach Białorusi nasionnica rokitnikowa atakuje rośliny rzadko. W niektórych latach duże straty plonu były spowodowane żerowaniem zielonej mszycy rokitnikowej (Capitophorus hippophaes Walk) oraz motyli z rodziny zwójkowatych (Tortricidae) oraz miernikowcowatych (Geometridae).

W naszej strefie klimatycznej największe uszkodzenia liści rokitnika w szkółkach powodują szpeciel Eriophyes hippophaenus Nal. oraz pordzewiacze i przebarwiacze z rodzaju Vasates.

Z chorób największe uszkodzenia powodują fuzarioza i werticilioza objawiające się zasychaniem roślin oraz zasychanie nieinfekcyjne. Straty z tego powodu mogą sięgać nawet 100% roślin.

Duże zagrożenie powoduje także zgorzel pnia (Phellinus robustus var. hippo­phaes Donk), parch rokitnikowy (Stigma hippophaes), czarny rak (Pyrenochaeta berberidis Brun.), kolista nekroza pędów (Monochaetia ampelophila Speg.).

Skutkiem tych chorób i żerowania szkodników są straty plonu spowodowane zmiękczeniem i utratą barwy owoców sięgające około 30%. Plantacje powinny być także chronione przed gryzoniami.

Owoce rokitnika zbiera się w większości ręcznie. W ostatnich dziesięciu latach do ich zbioru przystosowano różne typy kombajnów i urządzeń. Praca tych urządzeń polega na otrząsaniu owoców lub cięciu owocujących pędów. Pozwalają one na zbiór około 95% plonu i wymagają dalszych udoskonaleń. Przy odpowiednim uformowaniu plantacji do zbioru można wykorzystywać kombajny do porzeczki czarnej.

Owoce oraz liście rokitnika w krajach europejskich, w Azji i Ameryce Północnej wykorzystuje się do wytwarzania różnych produktów spożywczych, na przykład soków, dżemów, galaretek, przecierów, a także farmaceutycznych i kosmetycznych (tłuszcz, witaminy, maści, kremy, szampony, balsamy, pomadki do ust). Ponadto produkty z owoców rokitnika uzyskały bardzo dużą popularność jako dodatki funkcjonalne, stanowiąc bogate źródło substancji biologicznie aktywnych, tj. karotenoidów, steroli, tokoferoli, nienasyconych kwasów tłuszczowych.

Artykuł przygotowano podczas stażu naukowego finansowanego przez Fundację Popierania Nauki, Kasa im. Józefa Mianowskiego, w ramach współpracy Instytutu Sadownictwa Narodowej Akademii Nauk Białorusi w Samochwałowiczach i Katedry Przetwórstwa i Chemii Surowców Roślinnych, Wydziału Nauki o Żywności, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.