Podstawowe regulacje

Przepisy ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1998 r., nr 7, poz. 25, ze zm.) przewidują możliwość przyznania emerytury przed osiągnięciem przez rolnika wymaganego wieku emerytalnego, który wynosi 60 lat dla kobiety, a 65 lat dla mężczyzny. Wprawdzie ustawa ta nie posługuje się pojęciem emerytura rolnicza wcześ­niejsza, ale określenia tego używa się do wskazania, że chodzi o emeryturę rolniczą, o której mowa w art. 19 ust. 2 tej ustawy. Emerytura wcześniejsza może być przyznana wyłącznie rolnikowi. Domownik (osoba pracująca w gospodarstwie rolnym rolnika) może otrzymać emeryturę dopiero, gdy osiągnie wiek emerytalny.

Wymagane warunki

Emerytura rolnicza wcześniejsza przysługuje ubezpieczonemu rolnikowi, który łącznie spełni trzy warunki:

Podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez co najmniej 120 kwartałów (bez względu na płeć). Okres ten może wynosić co najmniej 50 kwartałów, jeżeli nastąpi wywłaszczenie gruntów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, ich zbycie na cel uzasadniający wywłaszczenie albo trwałe wyłączenie (zgodnie z obowiązującymi przepisami) użytków rolnych z produkcji rolnej z przyczyn niezależnych od rolnika. Do okresu ubezpieczenia emerytalno-rentowego zalicza się również: okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników indywidualnych i członków ich rodzin w latach 1983–1990, okres prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim po ukończeniu 16. roku życia przed 1.01.1983 r. oraz okresy składkowe i nieskładkowe, o których mowa w przepisach ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r., nr 39, poz. 353, ze zm.). Okresy te zostaną uwzględnione, jeżeli nie zaliczono ich do okresów, od których zależy prawo do emerytury (renty) na podstawie odrębnych przepisów.

Zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników nie określa, co należy rozumieć pod tym pojęciem w przypadku ustalenia prawa do emerytury rolniczej wcześniejszej, dlatego też dla tych celów przyjmuje się definicję, którą podaje art. 28 ust. 4 tej ustawy. Rolnik, który chce uzyskać prawo do emerytury w wieku 55 lub 60 lat, musi wyzbyć się gospodarstwa rolnego, jeżeli jego powierzchnia przekracza hektar fizyczny lub przeliczeniowy użytków rolnych. Przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie określają formy wyzbycia się gospodarstwa. Najczęściej jest nią sporządzona u notariusza umowa przekazania własności i posiadania gos­podarstwa rolnego na najbliższego członka rodziny (z wyłączeniem współmałżonka), a także umowa o dożywocie, umowa darowizny bądź umowa sprzedaży gospodarstwa rolnego. Emeryturę wcześniejszą może otrzymać również rolnik, który przeniesie jedynie posiadanie gospodarstwa rolnego na inną osobę poprzez wydzierżawienie gospodarstwa (umowa dzierżawy — poza warunkami okreś­lonymi w przepisach kodeksu cywilnego — musi spełniać warunki określone w przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników).

Wysokość

Emerytura rolnicza wcześniejsza przysługuje w zmniejszonym wymiarze, proporcjonalnie do okresu dzielącego emeryta od osiągnięcia właściwego wieku emerytalnego, i osiąga pełny wymiar wraz z osiągnięciem tego wieku. Jeżeli rolnik nabył prawo do emerytury rolniczej w wieku o 5 lat niższym od emerytalnego, część jego emerytury jest zmniejszona o 25% emerytury podstawowej (od 1.03.2004 r. wynosi 562,58 zł). Po upływie każdego roku dzielącego uprawnionego od wieku emerytalnego emerytura jest zwiększana o kolejne 5% emerytury podstawowej.

Ustanie prawa do świadczenia

Prawo do emerytury rolniczej wcześniejszej ustanie, gdy osoba do niej uprawniona osiągnie wiek emerytalny. W takim przypadku KRUS przyzna z urzędu emeryturę rolniczą w pełnym wymiarze. Prawo do emerytury wcześniejszej ustanie też, jeżeli umowa dzierżawy, którą emeryt zawarł, żeby spełnić warunek zaprzestania prowadzenia działalnoś­ci rolniczej, zostanie rozwiązana przed czasem bądź w inny sposób przestanie spełniać wymogi określone w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników. Nie spowoduje natomiast utraty prawa do emerytury wcześniejszej (ani nie wpłynie na jej wysokość) otrzymanie przez emeryta z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa dopłat bezpośrednich z funduszy strukturalnych.

Zawieszenie

Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników gwarantuje wypłatę części składkowej emerytury lub renty rolniczej. Dlatego też ilekroć w tej ustawie wspomina się o zawieszeniu (zmniejszeniu) emerytury (renty) rolniczej, dotyczy to wyłącznie jej części uzupełniającej. Tę zasadę stosuje się również w przypadku emerytury wcześniejszej. Może ona być zawieszona (zmniejszona) w dwóch przypadkach, to znaczy, gdy uprawniony do niej rolnik:

Posiada gospodarstwo rolne o powierzchni przekraczającej hektar fizyczny lub przeliczeniowy użytków rolnych (chodzi o osobę, która wcześniej przekazała gospodarstwo, aby uzyskać prawo do emerytury wcześniejszej, a następnie ona lub jej małżonek stała się właścicielem, współwłaś­cicielem lub posiadaczem gospodarstwa rolnego). W takim przypadku wypłata części uzupełniającej emerytury wcześ­niejszej zostanie zawieszona w 100%, 50% lub 25%, zależnie od okoliczności. Zawieszenie wypłaty części uzupełniającej emerytury rolniczej szczegółowo przedstawiałam w HO 1 i 2/2004. Emeryt straci całkowicie prawo do tego świadczenia (także części składkowej) tylko w przypadku odzyskania przed czasem gospodarstwa rolnego oddanego w dzierżawę w celu nabycia prawa do emerytury wcześ­niejszej.

Prowadzi działalność, która podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w ZUS i z tego tytułu osiągnie przychód przekraczający 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy (ostatnio ogłoszonego przez prezesa GUS). Za działalność, która podlega ubezpieczeniu, uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności. Istotny dla celów zawieszenia wypłaty tej części emerytury jest również przychód z tytułu działalności wykonywanej przez emeryta za granicą. Szczegółowe zasady zawieszania (zmniejszania) świadczeń z tego tytułu okreś-
lają przepisy ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (od art. 104 do art. 106). Od 1.12.2005 r., gdy emeryt "wcześniejszy" osiągnie miesięczny przychód wyższy niż 1643,10 zł (70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za III kwartał kalendarzowy 2005 r.), ale nie wyższy niż 3051,50 zł (130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia), część uzupełniająca emerytury wcześniejszej rolniczej zostanie zmniejszona. Przychód powyżej 3051,50 zł spowoduje zawieszenie 100% częś­ci uzupełniającej emerytury rolniczej wcześniejszej.

Wniosek

Postępowanie o przyznanie prawa do emerytury wcześ­niejszej wszczynane jest na podstawie wniosku (formularz KRUS SR 20), który rolnik powinien złożyć w placówce terenowej lub oddziale regionalnym KRUS. Wniosek powinna złożyć osoba, która już osiągnęła wymagany wiek (55 lat lub 60 lat), bowiem KRUS nie ustali prawa do tej emerytury osobie, która nie osiągnęła wymaganego wieku (nie wydaje się decyzji warunkowych).

Integralną częścią wniosku jest kwestionariusz dotyczący okresów podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, okresów podlegających zaliczeniu do tego ubezpieczenia oraz wysokości opłaconych składek. W kwestionariuszu wnioskodawca podaje przebieg pracy zawodowej po 16. roku życia, między innymi: okresy pracy w gospodarstwie rolnym w charakterze domownika (np. u rodziców), prowadzenia gospodarstwa rolnego (własnego lub dzierżawionego), służby wojskowej, podlegania ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu (okresy składkowe i nieskładkowe). Do wniosku należy dołączyć dowody uzasadniające prawo do tego świadczenia oraz inne, mające wpływ na jego wysokość. Oddziały regionalne KRUS mają informację o okresach prowadzenia gospodarstwa rolnego po 1.07.1977 r., ale okresy wcześniejszego prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim u rodziców należy udokumentować (np. zaświadczeniem urzędu gminy, zeznaniami świadków). Wnioskodawca powinien również udokumentować okresy podlegania ubezpieczeniu społecznemu w ZUS (np. świadectwa pracy, zaświadczenia zakładu pracy lub stosownych organów, wpis do legitymacji ubezpieczeniowej, informacja ZUS z konta ubezpieczonego).

Osoba ubiegająca się o przyznanie emerytury wcześ­niejszej powinna również przedstawić dokument stwierdzający przekazanie gospodarstwa rolnego (akt notarialny lub umowę dzierżawy). Rolnik, który nie przekazał całego gospodarstwa, musi także przedłożyć zaświadczenie urzędu gminy stwierdzające wielkość pozostawionych gruntów rolnych (w hektarach fizycznych oraz przeliczeniowych). Taki dokument będzie podstawą do rozstrzygnięcia, czy zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej w rozumieniu obowiązujących przepisów.

Decyzja

KRUS wydaje decyzję w sprawie emerytury wcześniejszej w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji. Osoba niezadowolona z decyzji może się od niej odwołać do Sądu Okręgowego — Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w ciągu 30 dni, za pośrednictwem oddziału regionalnego KRUS, który wydał decyzję.

W pouczeniu zawartym w decyzji przyznającej rolnikowi prawo do emerytury wcześniejszej, emeryt jest informowany o tym, iż osoba uprawniona do tego świadczenia zobowiązana jest zawiadomić organ, który wypłaca to świadczenie, o wszelkich okolicznościach mających wpływ na prawo do niego i na jego wysokość. Tak więc emeryt, który wejdzie w posiadanie gospodarstwa rolnego bądź będzie osiągał przychody powodujące zawieszenie (zmniejszenie) wypłaty części uzupełniającej tej emerytury, powinien w ciągu 14 dni od zaistnienia tych okoliczności powiadomić o tym fakcie właściwy oddział regionalny KRUS. W przeciwnym razie może dojść do nadpłaty nienależnie pobranego świadczenia, którą emeryt będzie zobowiązany zwrócić.