Niedobór i nadmiar boru

Niedobór tego mikroskładnika u jabłoni powoduje, między innymi, słabe zawiązywanie owoców, a także drobnienie jabłek oraz ich deformację (fot. 1). Jabłka z małą zawartością boru są wrażliwe na pękanie (fot. 2) i ordzawianie, szybciej dojrzewają na drzewie oraz źle się przechowują (fot. 3), nie są smaczne także z powodu niskiego poziomu kwasów organicznych, cukrów oraz suchej masy. Niedobór boru w owocach powoduje też korkowacenie miąższu; objawy tych zaburzeń mogą wystąpić tuż pod skórką lub głęboko wewnątrz miąższu.

Fot. 1. Niedobór boru powoduje deformację, drobnienie oraz korkowacenie owoców

Fot. 2. Owoce zawierające mało boru są wrażliwe na pękanie

Fot. 3. Jabłka z drzew z małą zawartością boru są wrażliwe na rozpad wewnętrzny

Przy znacznym niedoborze boru, oprócz obniżenia plonowania i pogorszenia jakości jabłek, obserwuje się także zaburzenia w rozwoju części wegetatywnej drzew — liście wierzchołkowe są wydłużone, kruche (fot. 4) i jasnozielone, wierzchołki pędów zasychają, a kora na pniach i konarach łuszczy się i pęka (tzw. chropowatość kory — fot. 5).

Fot. 4. Przy deficycie boru liście wierzchołkowe jabłoni są wydłużone i kruche

Fot. 5. Przy znacznym niedoborze boru kora pni jabłoni się łuszczy

Nadmierna zawartość boru, podobnie jak niedobór tego składnika, ma negatywny wpływ na plonowanie i jakość owoców. Zbyt wysoka zawartość boru powoduje u jabłoni zasychanie liści — fot. 6 (w pierwszej kolejności starszych), przedwczesne ich opadanie oraz zamieranie wierzchołków pędów. Fitotoksyczność wywołana nadmiarem boru w glebie lub w roślinie w warunkach klimatu umiarkowanego występuje jedynie przy zbyt wysokich dawkach nawozów borowych lub też w wyniku nawadniania roślin wodą o dużej zawartości tego składnika (>0,5 mg/l). W regionach, w których wielkość ewaporacji (ilość wody wyparowanej z powierzchni gleby) przewyższa ilość opadów atmosferycznych, fitotoksyczność powodowana przez bor jest powszechnym zjawiskiem.

Fot. 6. Objawy fitotoksyczności na liściach jabłoni spowodowane nadmiarem boru

Diagnostyka

Racjonalne nawożenie roślin borem opiera się głównie na analizie chemicznej gleby (tab. 1) oraz tkanek roślin (tab. 2). W wielu przypadkach analiza gleby nie jest dostatecznie użyteczna w określaniu celowości nawożenia roślin tym pierwiastkiem. Wynika to z faktu, że o pobieraniu tego składnika przez korzenie decyduje nie tylko zawartość boru w glebie, ale także wiele innych czynników glebowych (odczyn, wilgotność, temperatura, zawartość części spławialnych i materii organicznej) oraz biologicznych (zmiana odczynu ryzosfery, wydzielanie specyficznych związków organicznych przez korzenie, dynamika wzrostu korzeni, intensywność tworzenia korzeni włośnikowych). Mimo tych wad, analiza chemiczna gleby powinna być wykonywana w regionach, w których ryzyko wystąpienia niedoboru boru jest wysokie (gleby lekkie, słabo próchniczne).

Tabela 1. Liczby graniczne dotyczące zawartości przyswajalnego boru
w glebie (Schachtschabell, 1967 r.)

Tabela 2. Liczby graniczne dotyczące zawartości boru w liściach pobranych
z długopędów jabłoni (według Sadowskiego i innych, 1991 r.) oraz w jabłkach (według Kłossowskiego, zmodyfikowane przez Wójcika, 2000 r.)

* nawożenie doglebowe borem w dawkach >1,5 kg/ha wykonuje się raz na 3 lata

Wyniki analizy chemicznej roślin określają bieżący stan ich odżywienia. W uprawie roślin sadowniczych do oceny ich stanu odżywienia wykorzystuje się powszechnie analizę liści z długopędów zbieranych w połowie lata. Wyniki tej analizy są jednak mało użyteczne przy podejmowaniu decyzji o nawożeniu borem w danym roku, gdyż plonowanie jabłoni zależy od zawartości tego składnika w okresie 3–4 tygodni po kwitnieniu. Na podstawie wyników analizy liści z długopędów prognozuje się tylko celowość nawożenia borem w następnym sezonie wegetacyjnym. Podobnie rzecz się ma z analizą chemiczną jabłek, która przeprowadzona w okresie ich dojrzałości zbiorczej jest jednak bardziej miarodajnym kryterium oceny odżywiania roślin borem niż analiza liści z długopędów.

Analiza tkanek jabłoni przed kwitnieniem umożliwia podejmowanie decyzji o celowości nawożenia (dokarmiania pozakorzeniowego) borem jeszcze w tym samym roku. W badaniach prowadzonych na jabłoniach 'Jonagold' i 'Gala' wykazałem, że stężenie boru w pąkach mieszanych (w fazie pękania pąków) oraz w pąkach kwiatowych (w fazie różowego pąka) było dodatnio skorelowane z zawartością tego mikroskładnika w liściach z długopędów. Wskazuje to na możliwość wykorzystania wyników analizy tych części roślin do oceny odżywienia jabłoni borem. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że optymalne stężenie boru w pąkach mieszanych i kwiatowych wyniosło, odpowiednio, 17,1–33,3 mg/kg i 14,2–32,6 mg/kg dla odmiany 'Jonagold' oraz 7,1–20,5 mg/kg i 8,2–29,0 mg/kg dla odmiany 'Gala'.

Nawożenie borem

Składnik ten najczęściej dostarczany jest poprzez nawożenie doglebowe. Nawozy borowe powinny być użyte wczesną wiosną, około 4–5 tygodni przed kwitnieniem. Ze względu na możliwość fitotoksyczności wywołanej przez bor, nawozy, które zawierają ten składnik, podaje się w dawkach nieprzekraczających 4 kg B na ha (tab. 2). Należy podkreślić, że doglebowo nawozić borem w dawce wyższej niż 1,5 kg/ha można raz na 3 lata. Przy niższych dawkach nawozy borowe można podawać co roku. Dla oszczędności nawozy te można stosować na powierzchnię pasów herbicydowych wzdłuż rzędów drzew. Gdy podaje się nawozy borowe w formie płynnej, trzeba użyć belki herbicydowej.

Do nawożenie borem można wykorzystać kwas borowy, Borvit, Bormax, Solubor, Foliarel 21 Bor, Boraks lub inny nawóz o dużej zawartości boru. Gdy objawy niedoboru boru na jabłoniach występują na glebie o odczynie pH >6,0, nawożenie doglebowe tym składnikiem zazwyczaj jest mało skuteczne w roku wykonania zabiegu. Na tych glebach celowe jest dolistne podawanie tego składnika — na początku kwitnienia oraz w okresie opadania płatków kwiatowych. Przy znacznym niedoborze boru należy drzewa opryskać po raz trzeci, około 2 tygodni po kwitnieniu. W każdym zabiegu używa się 0,2 kg B na ha. Oprócz wiosennych opryskiwań borem, zabieg ten można wykonać późną jesienią. Składnik ten jest łatwo pobierany przez liście i transportowany do zdrewniałych części roślin. Jest on wykorzystywany w następnym roku przez rozwijające się tkanki roślin, zwłaszcza przez kwiaty i zawiązki owoców. Zabieg przeprowadza się około 3 tygodni przed naturalnym opadaniem liści, w dawkach 4-krotnie wyższych (0,8 kg B na ha) niż do wiosennych opryskiwań.

Termin opryskiwania tym składnikiem ma duże znaczenie. Jeśli zabieg wykonany jest zbyt późno, efektywność polepszenia odżywiania jabłoni borem w następnym sezonie wegetacyjnym jest mała. Niewielka defoliacja na skutek późnojesiennego opryskiwania borem nie ma wpływu na przemarzanie drzew. Opryskiwanie borem późną jesienią poleca się w roku silnego owocowania, na glebach lekkich i słabo próchnicznych. Zabieg w tym terminie można łączyć z opryskiwaniem mocznikiem w dawce 40–50 kg/ha, co wyraźnie polepsza odżywienie jabłoni borem. Jednakże wykorzystanie azotu z tego zabiegu jest mniejsze w porównaniu z efektami opryskiwania jabłoni mocznikiem, lecz bez boru.

Technika opryskiwania

Ważnym czynnikiem wpływającym na skuteczność dokarmiania dolistnego drzew jest technika wykonania zabiegu. Wraz z intensyfikacją uprawy jabłoni związanej m.in. z gęstym sadzeniem drzew stosuje się małe objętości cieczy (300–500 l/ha), co jest podyktowane nie tylko względami ekologicznymi, ale także ekonomicznymi. Dawkę cieczy dla danego sadu można obliczyć według następującego wzoru:

dawka cieczy (l/ha) = (H x A)/R x 330

H — wysokość drzew (m)
A — szerokość koron drzew (m),
R — szerokość międzyrzędzia (m).

Użycie cieczy w ilości większej niż 300 l/ha nie wymaga zmiany dawek nawozów dolistnych. Przy objętościach cieczy mniejszych niż 300 l/ha zabieg jest mało skuteczny, ze względu na szybkie odparowanie wody z naniesionego roztworu. Jednocześnie przy tak małej objętości cieczy rośnie ryzyko uszkodzenia liści i owoców. Dlatego, jeśli zmniejsza się zużycie cieczy poniżej 300 l/ha, dawkę nawozu należy obniżyć o 20–30%.

Fertygacja

Oprócz doglebowego dostarczania roślinom boru w konwencjonalny sposób oraz opryskiwania drzew, można rozprowadzać także nawóz borowy przez system nawodnieniowy (fertygacja). W Polsce w sadach jabłoniowych najczęściej nawozy wprowadzane są do kroplowego systemu nawodnieniowego. Zaletą tego sposobu nawożenia jest dostarczanie składników tylko do aktywnej strefy korzeniowej oraz możliwość swobodnego regulowania wielkości dawek i częstotliwości nawożenia, w zależności od wieku roślin, fazy rozwojowej oraz przebiegu pogody. Wykorzystanie składników w systemie fertygacyjnym jest wysokie, dlatego przyjmuje się, że dawki boru podawane w ten sposób powinny wahać się od 0,5 do 1,0 g B na drzewo, przy jednoczesnym założeniu, iż dawka boru nie może przekroczyć 2 kg/ha. Fertygację borem prowadzi się w okresie 4 tygodni od momentu pękania pąków przy częstotliwości podawania nawozów raz na 3 lub 4 dni. Używa się wyłącznie dobrze rozpuszczalnych nawozów.