W gospodarstwie Beaty i Wojciecha Misztelów w Kamocinku (fot. 1) z ogólnej powierzchni 12,5 ha pod warzywa przeznaczane jest co roku 8 ha, produkcję polową uzupełniają uprawy w 22 tunelach (mających po 220 m²). Podstawowym gatunkiem pod osłonami jest sałata masłowa, uprawia się także różne odmiany sałaty liściowej, rzodkiewkę, cebulę z dymki, koper i czarną rzodkiew.

Fot. 1. Beata i Wojciech Misztelowie rozpoczęli współpracę z supermarketami już 8 lat temu, od ubiegłego roku w ich gospodarstwie funkcjonuje system EUREPGAP

Już od 8 lat producenci ci współpracują z supermarketami (początkowo był to E. Leclerc, potem dołączyły Geant i supermarkety grupy Ahold — Albert i Hypernova), dlatego w ubiegłym roku zdecydowali się na wprowadzenie w swoim gospodarstwie systemu EUREPGAP. Jak ocenia W. Misztela, dysponowanie certyfikatem nie ma, jak dotąd, bezpośredniego wpływu na sprzedaż (niektóre sieci zastrzegają jednak, że ich dostawcy powinni go uzyskać do końca tego roku), pozwala natomiast utrzymać większy porządek i lepszą organizację pracy w gospodarstwie. Są z nim jednak również pewne trudności, bo — jak mówi gospodarz z Kamocinka — dużym problemem jest prowadzenie dokumentacji — bieżących zapisków dotyczących wykonywanych zabiegów i prac w gospodarstwie. Jest to szczególnie uciążliwe przy takiej produkcji, jak nasza, gdy uprawia się kilka gatunków. Z drugiej jednak strony, certyfikat EUREPGAP jest gwarancją, że wyprodukowane przez nas warzywa są bezpieczne dla konsumentów. Wprowadzenie systemu EUREPGAP nie wymagało dużych zmian w tym gospodarstwie, przygotowany został jedynie odpowiedni magazyn na środki ochrony roślin, wydzielono miejsce do napełniania i płukania opryskiwacza oraz odpowiednio oznakowano poszczególne pola, kwatery i budynki gospodarcze.

Uprawa sałaty rozpoczyna się już na początku listopada — wtedy wysiewane są nasiona na najwcześniejsze, styczniowe terminy sadzenia. W tym okresie rozsada jest przygotowywana w większych kostkach torfowych (o wymiarach 6,5 x 6,5 x 8 cm), a rośliny są sadzone, gdy mają 7 lub 8 liści, co pozwala nieco skrócić okres produkcji w tunelach i, w związku z tym, zmniejszyć koszty ich ogrzewania.
W późniejszych terminach rozsada jest produkowana głównie w mniejszych kostkach torfowych (5 x 5 x 6 cm), sporządzanych z gotowego substratu z firmy Kronen-Klasmann. Sałata sadzona jest w ogrzewanych tunelach w rozstawie 20 x 20 cm. Przed sadzeniem i po raz kolejny w czerwcu lub lipcu wykonywana jest analiza chemiczna podłoża i, na podstawie jej wyników, wprowadzane są do gleby odpowiednie ilości nawozów. Pierwsze zbiory następują około 2 miesięcy od sadzenia. Kolejne partie, po mniej więcej 30 tys. roślin, sadzone są w 2-tygodniowych odstępach. Produkcja sałaty w tunelach trwa do końca maja, ponownie rozpoczyna się na początku września i jesienne zbiory spod osłon kończą się w połowie grudnia. Podstawowymi odmianami w uprawie tunelowej są Omega RZ, Alfredo RZ, Sprinter RZ i Pia RZ.

Od początku kwietnia sałata uprawiana jest również w polu, przy czym najwcześniejsze nasadzenia są osłaniane agrowłókniną. Pola pod uprawę tego warzywa są co 2 lata wapnowane i również co dwa lata (wtedy, gdy nie przeprowadza się tego zabiegu) nawożone przekompostowanym obornikiem w dawce 30 t/ha. Bardzo ważne, zdaniem W. Miszteli, jest właśnie wzbogacanie gleby dobrze przekompostowanym obornikiem i dokładne jego przyoranie (gdy resztki tego nawozu pozostają na powierzchni gleby, mogą gnić dolne części główek sałaty, stykające się z rozkładającą się materią organiczną). Wczesną wiosną wykonywana jest analiza gleby i na podstawie jej wyników obliczane są dawki nawozów mineralnych. Również po każdym zakończonym cyklu wysiewane są nawozy i powierzchnia pola jest uprawiana glebogryzarką.

Pierwsze zbiory sałaty z pola rozpoczynają się pod koniec maja, ostatnie główki z nasadzeń z końca sierpnia są zbierane aż do pierwszych przymrozków. W uprawie polowej, oprócz sałaty masłowej (Melodion, Nelly, Fulmaria i Sunny), sadzona jest także sałata liściowa — odmiany Lobi, Casabella oraz Nika o ciemnoczerwonych liściach (fot. 2). Co roku zwiększane są także nasadzenia sałaty kruchej (Robinson, Union, Stallion), w tym sezonie wyprodukowano około 10 tys. główek.
W polu sałata sadzona jest w rozstawie 25 x 25 cm.

Fot. 2. Sałaty liściowe uprawiane są w polu

Konieczne jest 2- lub 3-krotne odchwaszczanie plantacji — chwasty usuwane są ręcznie, ponieważ, jak uważa W. Misztela, chociaż możliwe jest użycie herbicydów, hamują one wzrost sałaty i wydłużają okres jej uprawy. W uprawie sałaty wykorzystywany jest Biojodis (3–4 l/ha) — preparat poprawiający właściwości gleby oraz przyspieszający pobieranie składników pokarmowych przez rośliny. Pierwszy raz opryskiwane jest nim pole przed sadzeniem rozsady, ponownie — w okresie, gdy rośliny zaczynają zawiązywać główki. Do ochrony przed chorobami — dla sałaty najgroźniejsze są szara pleśń i zgnilizna twardzikowa — używane są preparaty pochodzenia naturalnego, jak Biosept 33 SL lub Grevit 200 SL.

Sałata przygotowywana do sprzedaży musi przede wszystkim spełniać podstawowe parametry, czyli być zdrowa, nieuszkodzona mechanicznie i nie mogą się na jej liściach znajdować pozostałości chorób czy szkodników. W okresie wczesnowiosennym — do końca marca — główki powinny mieć minimalną masę 160–180 g, w okresie późniejszym — 200–250 g (fot. 3).

Fot. 3. Latem główka sałaty powinna mieć masę przynajmniej 250 g

Uprawa rzodkiewki w tunelach foliowych rozpoczyna się już około 10 stycznia, na tunel wysiewane jest wtedy 600 g nasion w rozstawie 4,5 x 4,5 cm (wykorzystywany jest siewnik elektryczny, umieszczający równocześnie nasiona w 10 rzędach — fot. 4). Wysiewy rzodkiewki w polu rozpoczynają się, gdy tylko pozwala na to pogoda — w tym roku już pod koniec marca obsiano prawie 2 ha. Do wysiewów w polu służy 5-sekcyjny siewnik firmy Weremczuk. Rzodkiewka wysiewana jest tam w rozstawie 7 x 7,5 cm (na hektar potrzeba około 12 kg nasion), a tę z najwcześniejszych terminów przykrywa się białą agrowłókniną. Od czerwca do września rzodkiewkę produkuje się tylko w tunelach foliowych, ponieważ w tym okresie pod osłonami łatwiej niż w polu prowadzi się ochronę przed szkodnikami — zwłaszcza pchełkami i śmietką, które są najgroźniejsze dla rzodkiewki. Do zwalczania szkodników wykorzystywany jest głównie Diazol 500 EW, którym traktowane są rośliny zaraz po wschodach i, jeśli zachodzi taka potrzeba, ponownie po 7 dniach. Gdy konieczne jest zwalczanie szkodników w okresie poprzedzającym zbiory, stosowany jest Bioczos BR, preparat naturalny, po którego użyciu nie obowiązuje karencja.

Fot. 4. Siewnik elektryczny do wysiewu rzodkiewki

Rzodkiewka wymaga dobrego zaopatrzenia w potas, dlatego przed rozpoczęciem każdego cyklu uprawy wysiewane jest 8–10 kg siarczanu potasu na tunel i taka sama ilość saletrzaku.

W najwcześniejszym terminie — w styczniu — wysiewana jest odmiana Flyer F₁, w późniejszych terminach w tunelach uprawiane są Kaspar F₁ i Wernar F₁, latem — Charito F₁ — odporna na wysoką temperaturę, a na zbiór jesienny — Rondar F₁. W polu uprawiane są odmiany Sora i Marabelle.

Zbiór rzodkiewki, zależnie od terminu uprawy, następuje po upływie 20–30 dni od wysiewu nasion. Na początku zbiorów umieszcza się w pęczkach po 10 rzodkiewek, w późniejszym okresie — po 12 lub 13. Wczesną wiosną z tunelu uzyskuje się 4,5–5 tys. pęczków, latem około 3 tys. Pęczki po umyciu są pakowane po 40 szt. w drewniane skrzynki (fot. 5) i umieszczane w chłodni w temperaturze 4–6°C.

Fot. 5. Pęczki rzodkiewki po spakowaniu w skrzynki są umieszczane w chłodni

Od niedawna w gospodarstwie B. i W. Misztelów uprawiana jest również czarna rzodkiew odmiany Murzynka. Jej pierwsze partie wysiewane są w polu na początku czerwca, zbierana jest na początku września. Rzodkiew z późniejszych wysiewów, zbierana pod koniec października, po przechowaniu w chłodni sprzedawana jest do marca następnego roku.

Zgodnie z wytycznymi systemu EUREPGAP, produkt, który trafia do sprzedaży, musi być w pełni identyfikowalny, dlatego każde opakowanie jest opatrywane naklejką z nazwą producenta i parametrami produktu, m.in. datą pakowania. Na tej podstawie, dzięki prowadzonej w gospodarstwie dokumentacji, można sprawdzić, z jakiego stanowiska pochodzi dany produkt i jak był uprawiany. Przynajmniej raz w roku bada się pozostałości pestycydów i metali ciężkich w warzywach — utrzymanie tych wartości na poziomie dopuszczonym przez normy jest jednym z podstawowych warunków, jakie trzeba spełnić, by otrzymać certyfikat EUREPGAP.

Wysyłka towaru jest przygotowywana na podstawie wcześniejszych zamówień (zazwyczaj składane są one z 24-godzinnym wyprzedzeniem) z poszczególnych sieci handlowych. Zamówienia te są uzależnione od oferty tygodniowej, jaką przygotowują producenci — na cały rok ogrodnicy muszą przedstawić ofertę, w której określają, ile gatunków i po jakiej cenie mogą dostarczyć w poszczególnych tygodniach. W chwili dostawy warzywa przechodzą u każdego odbiorcy wyrywkową kontrolę, podczas której sprawdzana jest ich jakość. Przy jakiejkolwiek "wpadce" zazwyczaj klienci rezygnują z kolejnych zamówień — dlatego staramy się, by przygotowywany przez nas produkt był zawsze najwyższej jakości — mówią producenci z Kamocinka. Towar dostarczany jest samochodem-chłodnią (utrzymywane jest w nim 6–8°C), z rejestratorem temperatury, którego zapis jest każdorazowo sprawdzany w chwili dostawy.

Produkcją sałaty zajmują się również Agnieszka i Zbigniew Braun z miejscowości Majków Folwark (fot. 6). Gatunek ten uprawiają pod osłonami (w szklarni o powierzchni 2000 m² i tunelach foliowych — 3500 m²) i w polu (8000 m²). Rozsada przygotowywana jest w kostkach torfowych (fot. 7) sporządzanych z gotowych substratów z firmy Kronen-Klasmann lub Hollas, co — zdaniem Z. Brauna — pozwala zapewnić wyrównanie rozsady. Kostki są produkowane maszynowo i układane w plastikowych skrzynkach po 100 sztuk. Pikowane są w nie 10-dniowe siewki sałaty. W szklarni i tunelach sałata uprawiana jest przez cały rok, pierwsze nasadzenia przypadają zazwyczaj na początek stycznia, wtedy jej zbiory ze szklarni rozpoczynają się w połowie lutego, a z tuneli nieco później, bo dopiero około połowy marca. W tym okresie utrzymywane jest w obiektach 16°C nocą i 18–20°C w dzień. Przy niskiej intensywności światła od listopada do lutego sałata sadzona jest w rozstawie 23 x 23 cm, ponieważ w tym czasie zbierane są znacznie mniejsze główki, począwszy od nasadzeń marcowych rozstawa wynosi 28 x 28 cm. Latem sałatę uprawia się w polu oraz w tunelach foliowych, w których uzyskuje się delikatniejsze główki. Do nawadniania roślin uprawianych pod osłonami służą linie kroplujące rozkładane w co drugim rzędzie (fot. 8).

Fot. 6. Agnieszka i Zbigniew Braunowie

Fot. 7. Rozsada sałaty produkowana jest w kostkach torfowych 5 x 5 x 6 cm

Fot. 8. Do nawadniania pod osłonami służą linie kroplujące rozmieszczone
w co drugim rzędzie roślin

Odmianą sałaty masłowej, która w opinii Z. Brauna najlepiej sprawdza się w uprawie pod osłonami latem, jest Alexandria RZ, w produkcji zimowej i wiosennej dominują Omega RZ i Alfredo RZ, w polu sadzona jest Melodion. Z sałat liściowych, które mają około 20% udział w produkcji, uprawiane są Nika i Lobi — sadzone przede wszystkim w polu na zbiór latem.

Sałatę uprawianą pod osłonami sadzi się w gruncie szklarni, po każdym cyklu uprawowym wykonywana jest analiza chemiczna podłoża i na podstawie jej wyników uzupełniana jest zawartość składników pokarmowych. Co dwa lata podłoże jest odkażane Basamidem 97 GR, co pozwala ograniczyć nasilenie patogenów oraz występowanie chwastów na plantacji.

Główki zbiera się najczęściej jednorazowo, pozostawiając tylko te niewyrośnięte, które — jeśli zdążą dorosnąć — wycinane są kilka dni później. Zbiór jednorazowy pozwala, zdaniem gospodarzy, uzyskać produkt wysokiej jakości — rośliny nie są wtedy niszczone w trakcie kilkakrotnego chodzenia pomiędzy nimi. Zaraz po zbiorze sałata jest płukana i pakowana w plastikowe lub drewniane skrzynki, sałaty liściowe są najpierw pakowane w foliowe woreczki, a następnie w skrzynki po 16 sztuk. Po spakowaniu główki trafiają do chłodni, gdzie utrzymywane jest 3–4°C.

Większość sałaty jest dostarczana do sieci supermarketów (Lider Price, Kaufland i Ahold) za pośrednictwem Piotrkowskiej Spółdzielni Producentów Ogrodniczo-Rolnych, dlatego konieczne było wprowadzenie w gospodarstwie A. i Z. Braunów systemu EUREPGAP. Oprócz szczegółowej dokumentacji, dla uzyskania certyfikatu należało przygotować magazyn środków ochrony roślin, wykonać w Sanepidzie badanie wody używanej do płukania sałaty oraz wprowadzić odpowiednie oznaczenie każdego z budynków i stanowisk uprawy (fot. 9), pozwalające na identyfikację poszczególnych partii towaru. W tym celu każdy tunel oraz nawa w szklarni ma przypisany numer, również w ten sposób oznaczane są poletka, na których uprawiana jest sałata w polu. W danym dniu zbierana jest zazwyczaj sałata z jednego obiektu, poszczególne skrzynki oznaczane są datą i, na tej podstawie, można później określić, z jakiego stanowiska pochodzi dana partia i jak uprawiane były rośliny. EUREPGAP jest certyfikatem coraz częściej wymaganym przez sieci supermarketów, zwłaszcza w przypadku takich gatunków, jak sałata i inne nowalijki. W systemie tym jest prowadzona szczegółowa kontrola, począwszy od badania gleby, wody i optymalnego nawożenia, a kończąc na wykonywanym przynajmniej raz w roku badaniu produktów na zawartość pozostałości pestycydów i metali ciężkich, które jest potwierdzeniem dobrej jakości produkowanych przez nas warzyw — mówi Z. Braun.

Fot. 9. Przy wejściu do gospodarstwa wywieszona została tablica informująca
o położeniu poszczególnych obiektów

Sprzedaż za pośrednictwem PSPOR, której członkiem jest pan Zbigniew, pozwala zapewnić zbyt towaru prawie przez cały rok. Rocznie z jego gospodarstwa sprzedawane jest około 1,2 mln główek sałaty. Sprzedaż za pośrednictwem sieci supermarketów pozwala z kolei odpowiednio zaplanować produkcję — podobnie jak w poprzednim gospodarstwie, z góry określa się, jakich ilości warzyw można dostarczyć w poszczególnych tygodniach roku. Zamówienia są składane codziennie w godzinach popołudniowych. Do godziny 16⁰⁰ członkowie spółdzielni (jest ich obecnie 8) dostarczają swoje produkty do magazynu w Piotrkowie Trybunalskim, wieczorem kompletuje się poszczególne zamówienia i towar wysyłany jest do odbiorców. Każde opakowanie zbiorcze opatrzone jest etykietą z nazwą produktu, datą pakowania oraz przydatności do spożycia, numerem dostawcy i nazwą spółdzielni.