Coraz łatwiej przekroczyć granicę
W poprzednim artykule dla „Hasła Ogrodniczego” (nr 6/2006) zamieściłam informacje o zachodniej kukurydzianej stonce korzeniowej — szkodniku, który w ostatnich 10 latach w Europie stanowi przykład typowego agrofaga kwarantannowego, skutecznie zasiedlającego coraz to nowe kraje kontynentu. Warte omówienia jest także kilka innych szkodników kwarantannowych, które mogą stanowić poważne zagrożenie dla upraw warzyw, zwłaszcza pod osłonami, jeśli przedostaną się na terytorium naszego kraju. Jednocześnie niektóre gatunki niekwarantannowe wykazują duże podobieństwo do tych podlegających obowiązkowi zwalczania. Warto poznać różnice między nimi, gdyż nieprawidłowa identyfikacja i nierozpoznanie szkodnika kwarantannowego może przyczynić się do jego rozprzestrzeniania się na nowe obszary.
Z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej otworzyły się nowe perspektywy wymiany handlowej, również na rynku rolnym. Akcesja ułatwiła polskim producentom sprowadzanie do kraju nowych, atrakcyjnych (np. najnowsze odmiany) roślin. Wraz z przemieszczanym materiałem roślinnym można sprowadzić także niepożądane szkodniki, których jeszcze u nas nie notowano. Organizmy szkodliwe mają właściwie nieograniczone możliwości rozprzestrzeniania się — w przypadku szkodników takie możliwości dają ich formy przetrwalne (np. jaja, poczwarki), często mikroskopijnych rozmiarów. Mogą one przedostawać się przez granice państw na roślinach lub z innymi materiałami.
Wciornastki
W latach osiemdziesiątych XX wieku, gdy produkcja warzyw pod osłonami w naszym kraju zaczęła się intensywnie rozwijać, w uprawach pojawił się maleńki szkodnik, przysparzający producentom wielu kłopotów. Był to wciornastek zachodni (Frankliniella occidentalis), owad pochodzący z Ameryki Północnej, za przyczyną wymiany handlowej rozprzestrzeniony na całym świecie. Obecnie — ze względu na upowszechnienie się tego szkodnika oraz opracowanie metod zwalczania — nie jest on już organizmem kwarantannowym w UE.
Wszystkie wciornastki są owadami o niewielkich rozmiarach (długości 0,5–2,5 mm), przecinkowatego kształtu, o wydłużonym ciele, w zależności od gatunku, różnie zabarwionym. Występujące w Europie samice wciornastka zachodniego mają żółtopomarańczową głowę i tułów oraz ciemniejszy odwłok, są większe od nieco jaśniejszych samców.
Na wspomnianej liście szkodników kwarantannowych znajduje się inny wciornastek — orientalny (syn. wciornastek palmowy — Thrips palmi), który w Europie jeszcze się nie zadomowił, choć stwierdzane były i likwidowane jego ogniska. Jest to maleńki, żółto zabarwiony owad. Łatwo pomylić go z innymi gatunkami wciornastków, co zwiększa niebezpieczeństwo jego zawleczenia na stałe do Europy. Dopuszczenie do rozwoju nieoznaczonego w porę wciornastka orientalnego, podobnie jak w przypadku wciornastka zachodniego, może doprowadzić do jego zadomowienia się na naszym kontynencie.
Wciornastki są polifagami, mogą żerować na bardzo wielu gatunkach roślin (fot. 1). Rośliny żywicielskie są uszkadzane przez larwy i postacie dorosłe. Uszkodzenia wywołane żerowaniem wciornastków występują na liściach, kwiatach i owocach. Charakterystycznym objawem żerowania wciornastków są srebrzyste plamy obserwowane na powierzchni opanowanych części roślin. Te plamy to wypełnione powietrzem puste przestrzenie w tkance, powstałe po wyssaniu przez owady płynnej zawartości komórek. Następstwem intensywnego żerowania wciornastków może być nie tylko srebrzenie i brązowienie liści, ale również zahamowanie wzrostu rośliny, skorkowacenia i zniekształcenia owoców, różne deformacje (galasy, zwijanie się liści) zaatakowanych fragmentów rośliny. Żerujące wciornastki pokrywają rośliny swoimi odchodami — małymi, ciemnymi punktami, które widać na powierzchni opanowanego organu. Szkodniki te są także wektorami chorób wirusowych (wciornastek zachodni — brązowej plamistości liści pomidora), co zwiększa ich szkodliwość dla roślin.
a)
b)
c)
d)
Fot. 1. Objawy żerowania wciornastków na pomidorze: a) spód liścia, b) górna strona liścia,
c) kwiat, d) owoc powstały po uszkodzeniu zawiązków przez wciornastki
Jeśli obserwujemy owady podobne do opisanych lub objawy na roślinach wskazujące na obecność wciornastków, powinno to zawsze budzić naszą czujność. Ponadto należy wiedzieć, że są to szkodniki trudne do zwalczenia, dlatego warto podejmować działania mające na celu ograniczenie skutków ich ewentualnego rozprzestrzenienia się.
Mączliki
Są to również szkodniki niewielkich rozmiarów, łatwo przystosowujące się do nowych warunków środowiskowych.
Mączlik ostroskrzydły, syn. poinsecjowy (Bemisia tabaci) to polifag żerujący na ponad 600 gatunkach roślin, spotykany na całym świecie, również w Polsce, choć obecnie w krajowych uprawach warzyw i roślin ozdobnych pod osłonami raczej nienotowany. Jego wcześniejsze występowanie w naszym kraju skutecznie ograniczyła stosowana przez producentów walka biologiczna. Mączlik ostroskrzydły jest szkodnikiem kwarantannowym — w przeciwieństwie do innego, powszechnie występującego mączlika szklarniowego (Trialeurodes vaporariorum), z którym często jest mylony. Dorosłe osobniki obydwu gatunków różnią się nieznacznie intensywnością zabarwienia i płynnością lotu — mączlik ostroskrzydły ma ciało ciemnożółte, a lot ukierunkowany i prosty, zaś mączlik szklarniowy jest jasnożółty, a tor jego lotu jest nieukierunkowany i chaotyczny.
Mączliki to niewielkie (dł. 1–3 mm), pokryte białym woskowym nalotem owady, które żerując wysysają płynną zawartość komórek zaatakowanej rośliny. Na opanowanych przez mączliki roślinach (fot. 2) zazwyczaj obserwuje się obecność rosy miodowej (tj. substancji wydzielanej przez te owady w trakcie pobierania pokarmu, pokrywającej powierzchnię rośliny, najczęściej liści) oraz drobne, białe „łuski” (pozostałości po bezskrzydłych larwach) widoczne na dolnej stronie liści.
Fot. 2. Mączliki na liściu pomidora
Kiedy potrząśnie się rośliną opanowaną przez te szkodniki, wiele małych, białych owadów podfruwa i szybko ponownie siada na niej. Skutkiem żerowania mączlików są chlorozy na liściach, zniekształcone kwiaty i owoce, utrata turgoru, co w konsekwencji prowadzi do osłabienia roślin, a w skrajnych przypadkach nawet do ich zamierania. Na wydzielanej przez owady rosie miodowej często rozwijają się grzyby sadzakowe.
Miniarki
Ważną gospodarczo grupą szkodników warzyw są muchówki, a w uprawach pod osłonami szczególnie groźne są muchówki z rodziny miniarkowatych (Agromyzidae).
Status szkodnika kwarantannowego mają w UE: Amauromyza maculosa — miniarka złocieniówka, Liriomyza bryoniae — miniarka psiankowianka, Liriomyza huidobrensis — miniarka szklarniówka, Liriomyza sativae — miniarka warzywna, Liriomyza trifolii — miniarka ciepłolubka.
Miniarki, nie tylko te wyżej wymienione, są najczęściej spotykanymi szkodnikami w międzynarodowym handlu materiałem roślinnym. W Europie występują trzy z wyżej wymienionych: psiankowianka, szklarniówka i ciepłolubka, zaś miniarka warzywna i złocieniówka dotąd na kontynencie nie były notowane. W Polsce stwierdzono występowanie miniarki psiankowianki oraz pojedyncze przypadki wystąpienia miniarki szklarniówki.
W warunkach klimatycznych naszego kraju omawiane gatunki miniarek mogą rozwijać się przez cały rok tylko w uprawach pod osłonami, jednakże podczas lata, zwłaszcza ciepłego, muchy te mogą pojawiać na plantacjach warzyw polowych.
Dorosłe miniarki mają małe rozmiary (dł. 1–3 mm) i wyraźnie zaznaczoną głowę, tułów oraz odwłok. Cechą charakterystyczną tych owadów jest obecność żółtej tarczki (fot. 3) znajdującej się między tułowiem a odwłokiem (tylko u miniarki złocieniówki tarczka jest czarna). Larwy miniarek mają ciało kształtu wrzecionowatego (długości 0,5 mm — młode, do 3 mm — dojrzałe), barwy jasnożółtej do pomarańczowej, słabo wykształconą głowę, są beznogie.
Fot. 3. Miniarka na liściu pomidora, widoczna charakterystyczna żółta tarczka
Na roślinach żywicielskich żerują larwy i dorosłe miniarki. Miejsca żerowania — uszkodzenia powodowane przez postać dorosłą — na roślinach obserwowane są jako małe, jasne punkty na górnej stronie liści. Podobne jasne punkciki na liściu to miejsca złożenia jaj przez samice. Ze złożonych do tkanki rośliny jaj wylęgają się larwy, które podczas swego rozwoju intensywnie żerują drążąc charakterystyczne korytarze (miny — fot. 4) w miękiszu liści, czasami larwy „minują” również kwiaty lub owoce. Miny mają postać serpentynowatych korytarzy o zróżnicowanej wielkości i kształcie, są jasno zabarwione, a w ich wnętrzu znajdują się ciemne odchody larw. Larwa cały okres rozwoju spędza w liściu, po zakończeniu żerowania albo przepoczwarcza się w minie, albo ją opuszcza i przepoczwarcza się w podłożu.
Fot. 4. Miny na liściu pomidora
Poszczególne miniarki tworzą na roślinach specyficzny dla danego gatunku tych owadów wzór miny, na którego podstawie specjaliści z dużym prawdopodobieństwem mogą określić przynależność gatunkową żerującej larwy. Jednak właściwej identyfikacji miniarek dokonuje się na podstawie charakterystycznych cech dorosłych owadów.
Słonecznica
Do szkodników kwarantannowych należy także słonecznica orężówka (Heliothis armigera), której gąsienice mogą rozprzestrzeniać się po świecie, np. w owocach pomidorów. W Polsce w latach 60. ubiegłego wieku rejestrowano pojawienie się tego motyla (fot. 5) głównie na południu kraju. Jednakże z obserwacji tych przypadków nasunął się wówczas wniosek, iż gatunek ten nie przystosował się do warunków środowiskowych panujących w Polsce i nie stworzył w naturze trwałych populacji zasiedlających obszary naszego kraju.
Fot. 5. Słonecznica orężówka — motyl i poczwarki
Słonecznica orężówka, jak wszystkie powyżej opisane gatunki, jest polifagiem. Gąsienice tego nocnego motyla żerują na nadziemnych organach roślin żywicielskich. Wygryzają nieregularne otwory w liściach i kwiatach, ogryzają pędy i miękkie części roślin, wgryzają się do wnętrza pąków kwiatowych, owoców i ich zawiązków, co przy intensywnym żerowaniu może doprowadzić do całkowitego zeszkieletowania rośliny (wyjadana jest tkanka pomiędzy nerwami liści).
Opisane powyżej objawy uszkodzeń nie są charakterystyczne tylko dla tego gatunku, w podobny sposób żeruje większość gąsienic motyli. Niestety, w przypadku tych owadów identyfikacja nie jest prosta, gdyż gąsienice motyli z tej rodziny są często podobne do siebie, ponadto w obrębie poszczególnych gatunków istnieje zmienność osobnicza, dodatkowo osobniki często zmieniają swój wygląd w kolejnych fazach życia larwalnego.
Taka zmienność wewnątrzgatunkowa obserwowana jest również w przypadku słonecznicy orężówki — ubarwienie ciała jej starszych stadiów rozwojowych jest zmienne, od zielonego, poprzez żółte, różowe, czerwonobrązowe aż do prawie czarnego. Cechą stałą jest barwa linii biegnących wzdłuż ciała gąsienicy — przetchlinki umieszczone są na bardzo jasnym pasie, tuż nad nimi znajduje się linia ciemno zabarwiona, następnie linia jasna, a wzdłuż grzbietowej części ciała przebiega pojedynczy, ciemno zabarwiony pas. Charakterystyczna dla gąsienic z rodzaju Heliothis jest obecność na ciele bardzo drobnych, krótkich, kolczastych wyrostków oskórka, jednak można je zobaczyć jedynie przy użyciu mikroskopu.
Znów, jak w przypadku wciornastków, mączlików czy miniarek, zwłaszcza gatunków kwarantannowych, aby prawidłowo zdiagnozować gatunek, niezbędna jest konsultacja ze specjalistą entomologiem.
