Po ustawieniu rozsady w otworach na matach od razu należy założyć sznurki podtrzymujące łodygi, aby w następnych dniach (około tygodnia) jak najmniej poruszać roślinami, ponieważ utrudniałoby to przerastanie korzeni w matę. W tym samym celu w początkowym okresie uprawy ograniczyć trzeba usuwanie pędów bocznych — dlatego powinno się je usunąć wcześniej, w końcowej fazie wzrostu rozsady, przed ustawieniem w otworach.

Dobre ukorzenienie się roślin i przerośnięcie korzeniami całej objętości maty w okresie pierwszych 3, 4 tygodni po posadzeniu decyduje o prawidłowym wzroście i rozwoju pomidorów w dalszym okresie uprawy, również podczas nietypowych warunków pogodowych. Nierozwinięcie się systemu korzeniowego w części objętości mat uprawnych oznacza nie tylko stratę pewnej ilości pożywki (dodatkowy przelew bez wykorzystywania składników pokarmowych), ale również zmniejszenie możliwości optymalnego odżywienia roślin, a tym samym obniżenie wielkości i jakości plonu. Przyjmuje się, że spadek ten wynosi tyle procent, w ilu procentach objętości maty brakuje korzeni. Ponadto ważne jest, aby korzenie nie tylko rozwinęły się
w całej objętości maty, ale by były zdrowe, a przede wszystkim aktywne (wytwarzały dużo włośników niezbędnych do prawidłowego pobierania składników).

Warunkiem dobrego ukorzenienia się roślin w matach uprawowych jest prawidłowe rozbudowanie systemu korzeniowego rozsady (czyt. też HO 1/2007) oraz utrzymywanie odpowiedniej wilgotności mat. Ilość pożywki i częstotliwość podlewania należy dostosować do często zmieniającego się w tym okresie nasłonecznienia, tempa rozwoju roślin, parowania i transpiracji oraz do stopnia wilgotności mat uprawowych. Ważną rzeczą jest systematyczne kontrolowanie średniego poziomu wilgotności mat wraz z pomiarami wilgotności w wierzchniej i dolnej ich warstwie (wymagane optymalne zakresy wilgotności w różnych typach mat podawane są w zaleceniach firmowych).

W czasie dalszych 2, 3 tygodni obniżamy stopniowo wilgotność maty o 10–15%, do poziomu dostosowanego do typu maty uprawnej, przeciętnie 60–65%. Uzyskuje się to poprzez zwiększanie ilości pożywki podawanej jednorazowo do 150–200 ml na roślinę, a zmniejszanie częstotliwości podawania pożywki do kilku dawek dziennie. Początkowo wilgotność maty nie może spadać w nocy poniżej 70%, a w ciągu dnia powinna utrzymywać się na poziomie 80%. Różnica pomiędzy wilgotnością maty po zakończeniu cyklu nawodnień po południu i rano powinna wynosić 10–15%. Do utrzymania wymaganej różnicy wilgotności dzień/noc dostosować należy porę pierwszego i ostatniego nawadniania. Od ukorzenienia się roślin do 8. tygodnia optymalna wilgotność podłoża to 65%, przy różnicy dzień/noc — 10–12%. Znaczne zmniejszenie różnicy wilgotności dzień/noc w początkowej fazie wzrostu (poniżej 8–10%) może nadmiernie stymulować wzrost generatywny.

Ilość pożywki w cyklu zależy nie tylko od rodzaju maty, ale także od jej wielkości i liczby posadzonych roślin. Nadmiar wilgoci w tej fazie wzrostu sprzyja wytwarzaniu się długich i grubych korzeni z małą liczbą lub bez włośników, tzw. korzeni wodnych, nieaktywnych, ponadto pobudza do wegetatywnego wzrostu roślin (fot. 1). Nadmierne przesuszenie górnej warstwy maty powoduje nierównomierne rozrastanie się korzeni (fot. 2). Przy obniżeniu wilgotności podłoża wzrasta stężenie składników, co utrudnia ich pobieranie przez korzenie, dotyczy to zwłaszcza wapnia i magnezu.

Fot. 1. Słabo rozbudowany system korzeniowy — długie korzenie z małą liczbą włośników przy nadmiernym uwilgotnieniu mat w początkowym okresie wzrostu

Fot. 2. Dobrze rozbudowany system korzeniowy z nierównomiernie rozmieszczonymi korzeniami — przy nadmiernym przesuszeniu górnej warstwy maty

Nadmierne obniżenie wilgotności maty w początkowym okresie (poniżej 60%) może utrudniać późniejsze jej nawilżenie do wymaganego poziomu (zależy on m.in. od typu maty). Zwiększenie wilgotności mat rozpoczynamy najczęściej w fazie kwitnienia czwartego grona, podnosząc ją stopniowo w ciągu tygodnia do mniej więcej 70–75%. Całodobową różnicę wilgotności dostosowuje się do typu maty i intensywności transpiracji, która w początkowej fazie wzrostu zależy głównie od temperatury rur grzejnych, a w mniejszym stopniu od nasłonecznienia.

Dla pełnej oceny systemu korzeniowego należy obserwować nie tylko korzenie wyrastające na zewnątrz maty, lecz sprawdzać również ich rozbudowanie i jakość wewnątrz mat (wycina się w tym celu klinowy fragment wełny).

Wymaga ono uwzględnienia cech genetycznych odmiany i dostosowania do nich bieżących warunków klimatyczno-uprawowych. Często utrzymywanie wymaganej równowagi między wzrostem a rozwojem roślin utrudnione jest przez niedobór światła i nadmierną wilgotność powietrza (np. przy wykorzystaniu zasłon z folii).

Trzeba pamiętać, że odmiany szczepione na podkładkach charakteryzują się silniejszym wzrostem wegetatywnym od tych samych odmian nieszczepionych.

Tempo przyrostu rośliny zależy od odmiany, przeciętnie w optymalnych warunkach pomidor przyrasta o 10–15 cm tygodniowo, a średnica łodygi mierzona pod najwyżej położonym kwitnącym gronem powinna być wyrównana w czasie dalszego wzrostu (jest ona różna dla poszczególnych odmian, na ogół wynosi 8–11 mm). Wskaźnikiem prawidłowego wzrostu, jednym z łatwiejszych do oceny, jest intensywność zabarwienia wierzchołka i liści. Powinna być ona oceniana rano i po południu. Jaśniejsze zabarwienie rano, a ciemniejsze po południu świadczy o prawidłowym wzroście.
U niektórych odmian fioletowe przebarwienie pędu wierzchołkowego świadczy o intensywnym rozwoju generatywnym (fot. 3).

Fot. 3. Antocyjanowe przebarwienia pędu wierzchołkowego wywołane zbyt intensywnym wzrostem (cecha odmianowa)

Analiza parametrów wzrostu i rozwoju roślin pozwala na poprawianie warunków uprawy: przy widocznym osłabieniu wierzchołka i zmniejszeniu jego średnicy celowe jest obniżenie średniej dobowej temperatury, poprzez obniżenie jej wartości w nocy o mniej więcej 1°C i wprowadzenie tzw. temperatury przednocnej. Natomiast, gdy wierzchołek jest zbyt silny, utrzymuje się wyższą średnią dobową temperaturę (o mniej więcej 1–2°C), poprzez podniesienie jej wartości w ciągu dnia.

Nadmiernie rozjaśniony wierzchołek świadczy o nieprawidłowym odżywieniu (głównie żelazem i manganem), co często jest spowodowane nadmiernym schłodzeniem, a nie brakiem tych składników w podłożu.

Czujniki kontrolujące parametry klimatu wewnątrz szklarni (temperaturę, wilgotność względną, stężenie CO₂) powinny być rozmieszczone w miejscach reprezentatywnych dla klimatu w całym obiekcie. Konieczne jest zmienianie położenia czujników w miarę wzrostu roślin — tak aby były umieszczone bezpośrednio nad roślinami.

Utrzymanie optymalnych warunków w początkowej fazie wzrostu roślin na miejscu stałym jest bardzo ważne i wymaga stałego dostosowywania temperatury oraz wilgotności powietrza (fot. 4) i podłoża do nasłonecznienia, a także do długości dnia. Program fertygacji (dawki i częstotliwość podawania pożywki oraz jej stężenie i skład) oraz zabiegi agrotechniczne (regulowanie liczby owoców w gronach, termin i liczba usuwania zbędnych liści, wyprowadzanie pędów generatywnych) muszą być natomiast dopasowane do ilości światła i jego natężenia.

Utrzymywanie niższej od optymalnej temperatury powietrza prowadzi do jednostronnego odżywiania roślin oraz pobudza do wzrostu wegetatywnego. Temperatura wyższa od optymalnej przy niedoborze światła wywołuje zachwianie równowagi wzrostu i rozwoju — rośliny "wybiegają" wskutek intensywnego oddychania przy małej ilości tworzonych asymilatów (fot. 5). Należy pamiętać, że temperatura powietrza wpływa na uregulowanie gospodarki wodnej roślin, ponieważ decyduje o szybkości pobierania pożywki i transpirowania wody. Temperatura wyższa od optymalnej prowadzi do niedoboru wody w roślinie, pomimo dostatecznej wilgotności podłoża, a niższa od optymalnej — sprzyja nadmiernemu pobieraniu wody.

Fot. 4. Objawy skorkowacenia na ogonku liściowym i liściu spowodowane nagłymi zmianami klimatu i nadmierną wilgotnością powietrza

Fot. 5. Wygląd wierzchołka rośliny przy temperaturze powietrza wyższej od optymalnej (temperatura niedostosowana do ilości światła)

Utrzymująca się niska temperatura zewnętrzna często przyczynia się do większych od wymaganych różnic temperatury dnia i nocy. Temperaturę nocy powinno się ustalać w godzinach popołudniowo-wieczornych (godzina 17⁰⁰–20⁰⁰), natomiast temperaturę dnia — na 2 godziny przed wschodem słońca. Ważne jest, aby zmiana temperatury z nocnej na dzienną następowała powoli — około 0,5°C na godzinę.

Temperaturę całodobową należy dostosować do warunków świetlnych — przy natężeniu napromieniowania poniżej 300 W/m² — temperatura 16,5–17°C; do 400 W/m² — 17–17,5°C; do 1000 W/m² — 17,5–18°C; wyższe wartości napromieniowania — temperatura powyżej 18–19°C. Pomidory szczepione na podkładkach wymagają średniej dobowej temperatury wyższej o mniej więcej 1°C niż rośliny nieszczepione (zależnie od natężenia światła).

W początkowym okresie utrzymanie temperatury na optymalnym poziomie wymaga bardzo ostrożnego wietrzenia — często, pomimo silnego nasłonecznienia, przy niskiej temperaturze zewnętrznej wietrzenie zmuszeni jesteśmy ograniczyć do minimum. Nie powinno się wietrzyć szklarni przy temperaturze zewnętrznej poniżej 0^oC.

Trzeba pamiętać również, że temperatura powietrza wewnątrz obiektu w okresie intensywnego nasłonecznienia zależy także od jakości liści, ich powierzchni i liczby.

Warunki prawidłowego nawadniania

Wilgotność podłoża wpływa na ukorzenianie się roślin, ma ona także duże znaczenie w dalszym okresie uprawy. Optymalna wilgotność podłoża i jego dotlenienie zapewniają zdrowotność i aktywność systemu korzeniowego. Ważny jest nie tylko poziom wilgotności, ale również jej rozkład w całej objętości maty. W początkowej fazie wzrostu trudności z utrzymaniem optymalnej wilgotności wynikają głównie z nagłych zmian nasłonecznienia i raptownych zmian pogody w krótkim czasie (dzień, dwa). Nadmierne zwiększenie wilgotności prowadzi do zmniejszenia ilości tlenu w strefie korzeniowej, a niedobór tlenu ogranicza aktywność korzeni nawet do 10%, co m.in. wpływa na utrudnienie pobierania żelaza.

Zbyt mała ilość wody w podłożu przyczynia się do zahamowania wzrostu, nieprawidłowego rozwijania się, a nawet zasychania kwiatów i zawiązków owoców. Wilgotność w macie uprawowej niższa od optymalnej powoduje wzrost EC, a tym samym uszkodzenie korzeni, zwiększenie pobierania potasu przy zmniejszonym pobieraniu wapnia i magnezu, osłabia wzrost roślin, powodując nadmierny ich rozwój generatywny. Dla zwiększenia poziomu wilgotności (oprócz dostosowania ilości pożywki do światła) należy zmienić strategię nawadniania — wprowadzić krótkie cykle, rozpoczynać podlewanie wcześniej i wcześniej je kończyć.

Najczęstsza przyczyną złego odżywania roślin w początkowej fazie wzrostu jest nieprawidłowe pobieranie przez nie składników pokarmowych, a nie faktyczny brak tych pierwiastków w podłożu. Spowodowane jest to najczęściej małą aktywnością systemu korzeniowego i nieodpowiednią wilgotnością podłoża (fot. 6). Stężenie składników w pożywce powinno być dostosowane do klimatycznych warunków uprawy, wymagań odmiany i wartości EC w macie. Niskie EC w podłożu powoduje stymulację wzrostu wegetatywnego. Natomiast wzrost stężenia składników wokół korzeni skutkuje ograniczeniem przyrostu świeżej masy rośliny (przez zmniejszenie pobierania wody).

Fot. 6. Nieprawidłowo odżywiony liść (nadmiernie azotem, niedostatecznie magnezem) przy złym pobieraniu składników

W początkowej fazie wzrostu pomidorów EC podawanej pożywki powinno wynosić 3,3–3,6 mS/cm. W tej fazie dla roślin szczepionych, ze względu na szybszy i silniejszy ich wzrost wegetatywny, zalecane jest stężenie wyższe od podanego o 0,2–0,3 mS/cm. Ważne jest utrzymanie optymalnej różnicy pomiędzy stężeniem składników w macie i w dozowanej pożywce — różnica ta do 8. tygodnia uprawy powinna wynosić około 2,0 mS/cm, minimalna to 1,0 mS/cm, a maksymalna w początkowym okresie wynosi 3,5 mS/cm. Przy nadmiernym wzroście EC w macie należy ustalić przyczyny tego wzrostu (nadmiar składników, utrudnione ich pobieranie). Początkowo nie zaleca się obniżać stężenia podawanej pożywki, tylko zwiększyć jej przelew. Przy utrzymującej się dużej różnicy między EC w macie a EC w podawanej pożywce (powyżej 3,0 mS/cm) należy zmniejszyć EC podawanej pożywki (stopniowo o 0,2–0,3 mS/cm) i zwiększyć ilość pożywki w cyklu (do 200 ml na roślinę), zmniejszając częstotliwość jej podawania tak, aby wcześniej wystąpił przelew. Natomiast przy zbyt małej różnicy między wartością EC w macie a EC w podawanej pożywce (poniżej 1,5–2,0 mS/cm) zwiększamy EC podawanej pożywki i zmniejszamy przelew.

Pobieranie składników przez rośliny jest również utrudnione, gdy w podłożu utrzymuje się nieprawidłowy odczyn, przy słabo rozbudowanym systemie korzeniowym, zbyt niskiej temperaturze oraz okresowym nadmiernym nagromadzeniu składników — najczęściej potasu i siarczanów (przy przesuszeniu podłoża, za małym przelewie, szybkiej zmianie warunków pogodowych).

Usuwając nadmiar kwiatów należy dostosować liczbę zawiązków owoców do optymalnej dla określonej odmiany. Często w pierwszych gronach konieczne jest również usuwanie małych zawiązków powstałych ze zniekształconych kwiatów. Ważne jest ustalenie prawidłowego terminu wprowadzenia trzmieli i dostosowanie ich liczby nie tylko do powierzchni szklarni, ale także do liczby rozwiniętych kwiatów i typu odmiany — odpowiednimi zaleceniami dysponują firmy oferujące trzmiele.

Przy zbyt intensywnym wzroście wegetatywnym należy w celu pobudzenia roślin do rozwoju generatywnego:

• podnieść średnią temperaturę dobową i różnicę temperatury pomiędzy dniem a nocą (o 1–2°C);
• zwiększyć stężenie składników (EC) na kroplospływie o 0,2–0,3 mS/cm;
• obniżyć wilgotność wewnątrz maty, doprowadzając do zwiększenia różnicy dzień/noc do 10–12%;
• podlewać rzadziej, w dłuższych cyklach nawadniania, później rozpoczynać i wcześniej kończyć nawadnianie.

Przy zbyt intensywnym rozwoju generatywnym, najczęściej spowodowanym zbyt długim przetrzymaniem roślin obok otworów, nadmiernym stężeniem składników w kostce i macie oraz przesuszeniem podłoża, należy:

• podlewać częściej w krótszych cyklach, wcześniej rozpoczynać i później kończyć nawadnianie;
• zmniejszyć różnicę wilgotności dzień/noc poniżej 8%;
• utrzymać stężenie składników na poziomie niższym od optymalnego dla danego typu i odmiany o 0,2–0,4 mS/cm;
• obniżyć temperaturę nocy (o 1–2°C) w stosunku do optymalnej.

Wpływ temperatury na wzrost i rozwój roślin:

• temperatura niższa od optymalnej powoduje spowolnienie wzrostu, tworzenie nietypowych pędów i liści (wydłużonych);
• temperatura niższa od optymalnej utrzymująca się przez dłuższy okres sprzyja tworzeniu grubszych, silniejszych pędów, krótkich międzywęźli;
• duże wahania temperatury w ciągu doby powodują opadanie kwiatów i zawiązków owoców.

Szybkość zmian temperatury w ciągu doby decyduje o wzroście roślin:

• przy szybkim podnoszeniu temperatury po wschodzie słońca
• (powyżej 1°C/godz.) roślina tworzy kwiatostany bliżej cienkiego wierzchołka;
• przy wolnym podnoszeniu temperatury po wschodzie słońca (poniżej 1°C/godz.) wykształcają się kwiatostany silne, dalej od silnego wierzchołka.