• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 11/2000

UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE ROLNIKÓW

W cyklu trzech artykułów chciałabym zainteresować Czytelników "Hasła Ogrodniczego" tematyką ubezpieczenia społecznego rolników i jego tajnikami. Na początku zamierzam omówić ogólne zasady funkcjonowania tego ubezpieczenia, w kolejnym artykule — szczególne warunki dotyczące osób prowadzących działy specjalne produkcji rolnej, a w ostatnim odrębną dziedzinę — powszechne ubezpieczenie zdrowotne.
Ubezpieczenie społeczne spełnia zarówno cele socjalne, jak i ochronne. Z jednej strony ma zabezpieczać przed skutkami chorób, inwalidztwa czy śmierci żywiciela rodziny, z drugiej — wyrównywać dysproporcje w warunkach życia między poszczególnymi grupami społecznymi i zapewniać bezpieczeństwo socjalne na poziomie odpowiadającym aktualnym możliwościom gospodarczym państwa.
Przymusowy charakter to najważniejsza cecha ubezpieczeń społecznych. Drugą, równie istotną, jest ich ścisły związek z osobistym wykonywaniem pracy, co przesądza o istnieniu, bądź nie, obowiązku ubezpieczenia oraz jest warunkiem niezbędnym do nabycia — zarówno przez pracowników, jak i pozapracownicze grupy ubezpieczonych — uprawnień do świadczeń, przysługujących ze względu na niezdolność do pracy. Ze względu na ścisły związek osobistego wykonywania pracy z elementami majątkowymi, świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników służą równocześnie kompensacji zakłóceń w funkcjonowaniu gospodarstwa rolnego, wywołanych chorobą, wypadkiem przy pracy rolniczej, inwalidztwem (powstałym w związku z długotrwałą niezdolnością do pracy w gospodarstwie rolnym), starością oraz śmiercią osoby pracującej w gospodarstwie, chroniąc to ostatnie przed utratą części lub całości potencjału produkcyjnego. Najdłuższą historię, nie tylko w Polsce, ale i na świecie, ma ubezpieczenie społeczne pracowników. Jego rozszerzenie na bardzo zróżnicowane grupy pozapracownicze wywołało konieczność dostosowania struktury i zasad ubezpieczenia do potrzeb i wymagań tych grup.
Odrębność systemu ubezpieczenia społecznego rolników spowodowana jest, między innymi, tym, że poza celami ściśle ubezpieczeniowymi realizuje on również — w podstawowym zakresie — zadania polityki rolnej rządu. Od 1991 roku zasady jego funkcjonowania reguluje ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jej ostatni jednolity tekst znajduje się w Dzienniku Ustaw Nr 7 z 1998 r. pod pozycją 25).

Ubezpieczenie obowiązkowe
Zgodnie z ustawą, ochrona ubezpieczeniowa dotyczy wszystkich osób, dla których stałym źródłem utrzymania jest praca w gospodarstwie rolnym. Jednakże, zależnie od warunków spełnianych przez zainteresowaną osobę, ochrona ta może być obowiązkowa lub dobrowolna (na wniosek). Ta pierwsza obejmuje:
1. osoby fizyczne, mające obywatelstwo polskie, prowadzące na własny rachunek działalność rolniczą jako posiadacze samoistni (np. właściciel, współwłaściciel) albo zależni (np. dzierżawca, współdzierżawca) położonego w Polsce gospodarstwa rolnego o obszarze użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub działu specjalnego (w rozumieniu przepisów podatkowych);
2. małżonka rolnika, stale pracującego w powyższym gospodarstwie rolnym, przy prowadzeniu działu specjalnego lub w gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem;
3. osoby bliskie rolnikowi, które ukończyły 16 lat i pozostają z nim we wspólnym gospodarstwie domowym, zamieszkują na terenie lub w bliskim sąsiedztwie gospodarstwa stale w nim pracując i nie są związane z rolnikiem stosunkiem pracy.
Ubezpieczenie społeczne rolników obowiązkowo chroni wymienione osoby tylko wtedy, gdy nie podlegają one innemu ubezpieczeniu społecznemu i nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty.
Taka konstrukcja zapisów ustawy powoduje iż ubezpieczenie społeczne rolników pełni rolę dopełniającą w stosunku do pozostałych systemów ubezpieczeń społecznych. W związku z tym, osoby prowadzące działalność rolniczą bądź pracujące w gospodarstwie rolnym jako domownicy rolnika obejmowane są obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym rolników dopiero wówczas, gdy poza spełnieniem warunków charakterystycznych tylko dla tego ubezpieczenia, nie podlegają jednocześnie ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu.
Przez osoby podlegające innemu ubezpieczeniu społecznemu rozumie się pracowników, którzy są zatrudnieni w wymiarze czasu pracy nie mniejszym niż połowa wymiaru obowiązującego w danym zawodzie, oraz wszystkie osoby objęte obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym, chorobowym i wypadkowym. Ubezpieczeniu społecznemu rolników nie podlega więc, między innymi, osoba objęta ubezpieczeniem w ZUS z tytułu wykonywania zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Dotyczy to jednak wyłącznie zatrudnienia w ramach stosunku pracy w wymiarze czasu nie mniejszym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie (mimo iż obowiązek ubezpieczenia pracowniczego istnieje niezależnie od wymiaru pracy). Obowiązkowe ubezpieczenie społeczne pracowników jest ściśle uzależnione od istnienia stosunku pracy bądź pobierania zasiłku dla bezrobotnych. Ubezpieczenie to obejmuje więc tylko czas trwania umowy o pracę i wypłaty zasiłku dla bezrobotnych, w tym okres pobierania świadczeń z tytułu choroby i macierzyństwa. Obowiązkowe ubezpieczenie nie istnieje zaś wówczas, gdy świadczenia te są nadal wypłacane po rozwiązaniu umowy o pracę. Wraz z ustaniem stosunku pracy ustaje bowiem również obowiązek ubezpieczenia pracowniczego, a dalsza wypłata świadczeń jest jedynie konsekwencją podlegania ubezpieczeniu w okresie wcześniejszym.
Ubezpieczeniu społecznemu rolników nie podlegają również osoby spełniające warunki obowiązkowego ubezpieczenia w ZUS z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia. Nie mogą one, podobnie jak i osoby zatrudnione na podstawie umów o pracę, wybrać ubezpieczenia, któremu chcą podlegać. Wyjątkiem są niektóre z osób prowadzących działalność rolniczą lub pracujących w gospodarstwie rolnym i jednocześnie prowadzących lub współpracujących przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej. Na przykład, osoba, która przez 12 kolejnych miesięcy podlegała obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu rolników, rozpoczynając lub wznawiając po przerwie prowadzenie działalności pozarolniczej ma prawo wyboru (zgodnie z obowiązującymi od 1 stycznia 1997 r. zapisami ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników) między ubezpieczeniem w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego — KRUS — a ubezpieczeniem osób prowadzących działalność gospodarczą w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych — ZUS.

Ubezpieczenie dobrowolne
Ubezpieczenie obowiązkowe istnieje, niezależnie od woli osoby zainteresowanej, przez cały czas wypełniania warunków ustawowych, zaś o powstaniu bądź ustaniu ubezpieczenia dobrowolnego każdorazowo decyduje sam zainteresowany. Rolnik (oraz jego małżonek i domownik), dla którego działalność rolnicza jest stałym źródłem utrzymania, który jednocześnie nie spełnia warunków ubezpieczenia obowiązkowego, może przystąpić do ubezpieczenia społecznego rolników jedynie na swój wniosek. Inaczej niż w przypadku ubezpieczenia obowiązkowego (gdzie podlega się równocześnie obydwu rodzajom ubezpieczenia, czyli wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu oraz emerytalno-rentowemu), zakres ubezpieczenia dobrowolnego może określić sama osoba zainteresowana bądź wynika on z zapisów ustawy.
Ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie obejmuje:
1. Rolnika prowadzącego działalność rolniczą na gruntach o obszarze użytków rolnych do 1 ha przeliczeniowego oraz pracujących w takim gospodarstwie małżonka i domowników; osoby te przystępując do ubezpieczenia są nim obejmowane w pełnym zakresie, to znaczy jednocześnie ubezpieczeniem wypadkowym, chorobowym i macierzyńskim oraz ubezpieczeniem emerytalno-rentowym.
2. Rolnika, prowadzącego działalność rolniczą na gruntach o obszarze powyżej 1 ha oraz jego małżonka i domowników, podlegających równocześnie innemu ubezpieczeniu społecznemu albo mającego ustalone prawo do emerytury lub renty. Osoba objęta ubezpieczeniem z innego tytułu, przystępując do rolniczego ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego, sama określa jego zakres. Wybierając zakres pełny (po spełnieniu warunków określonych ustawą) zapewnia sobie prawo do wszystkich świadczeń przysługujących z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego. Natomiast wybierając zakres ograniczony będzie uprawniona jedynie do jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej. Emeryt lub rencista od 1 stycznia 1997 r. ubezpieczeniu temu może podlegać wyłącznie w ograniczonym zakresie.
Ubezpieczenie emerytalno-rentowe obejmuje niepodlegających innemu ubezpieczeniu lub niemających ustalonego prawa do emerytury lub renty:
1. rolnika, jego małżonka i domownika podlegających dobrowolnemu ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu;
2. osobę, która podlegała ubezpieczeniu jako rolnik lub małżonek rolnika i zaprzestała prowadzenia działalności rolniczej nie nabywając prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej z ubezpieczenia, pod warunkiem jednak, że okres podlegania przez nią ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu lub innemu ubezpieczeniu społecznemu wynosił co najmniej 50 kwartałów.
Podkreślenia wymaga fakt, że osoba, która obecnie jest rolnikiem (jego małżonkiem lub domownikiem), a jej gospodarstwo ma powierzchnię mniejszą niż 1 ha przeliczeniowy, może podlegać dobrowolnemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu tylko pod warunkiem, że jest jednocześnie objęta ubezpieczeniem wypadkowym, chorobowym
i macierzyńskim. Zastrzeżenie to nie dotyczy jednak byłego rolnika (i jego małżonka), który może podlegać wyłącznie dobrowolnemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu i to w okresie, kiedy nie jest już rolnikiem. Jest to jedyny w ustawie wyjątek od zasady, że ubezpieczeniem może być objęta tylko osoba, która aktualnie jest rolnikiem, jego małżonkiem lub domownikiem. W tym przypadku wystarczający jest fakt, że osoba ubiegająca się o objęcie ubezpieczeniem była rolnikiem bądź jego małżonkiem w przeszłości, zaprzestała prowadzenia działalności rolniczej nie nabywając prawa do emerytury lub renty z ubezpieczenia społecznego i przez co najmniej 50 kwartałów była objęta ubezpieczeniem emerytalno-rentowym. Warunkiem objęcia na wniosek wyłącznie ubezpieczeniem emerytalno-rentowym jest jednak niewykonywanie przez byłego rolnika pracy w charakterze domownika u następcy, który przejął gospodarstwo rolne. Rolnik, który przekazał gospodarstwo, lecz nadal w nim pracuje, podlega obowiązkowo ubezpieczeniu jako domownik.

Obowiązki rolnika i składki
Rolnik ma obowiązek zgłaszania do ubezpieczenia, informowania o okolicznościach mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu oraz o zmianie tych okoliczności, jak i opłacania składek, w stosunku do wszystkich osób pracujących w gospodarstwie. Niedopełnienie powyższych obowiązków bądź przekroczenie obowiązujących terminów pociąga za sobą skutki finansowe w postaci odsetek za zwłokę. Zgłoszenie do ubezpieczenia oraz dostarczenie informacji o okolicznościach wpływających na podleganie ubezpieczeniu rolnik powinien wykonać bez wezwania ze strony KRUS, w ciągu 14 dni od zaistnienia jakiejkolwiek okoliczności mającej znaczenie dla podlegania ubezpieczeniu. Obowiązek opłacania składki powstaje z pierwszym dniem kwartału, w którym powstało ubezpieczenie, a ustaje z ostatnim dniem kwartału, w którym ubezpieczenie to ustało. Wysokość składki na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie ustala co kwartał Rada Rolników, a prezes KRUS ogłasza ją w Dzienniku Urzędowym RP "Monitor Polski", co najmniej 14 dni przed pierwszym dniem danego kwartału. Składka na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie musi w pełni pokryć wydatki ponoszone na świadczenia wypłacane z tego ubezpieczenia. W przypadku objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem wypadkowym, chorobowym i macierzyńskim w ograniczonym zakresie (czyli jedynie z prawem do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej) składka wynosi 1/3 pełnej kwoty. Wysokość składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe wynosi 30% emerytury podstawowej, obowiązującej w ostatnim miesiącu poprzedniego kwartału. Za ubezpieczonego, który zgodnie z zawartą z rolnikiem umową ma zostać jego następcą, składka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe wynosi 75% pełnej kwoty. Terminy płatności składki przypadają na ostatni dzień pierwszego miesiąca danego kwartału (31 stycznia za I kwartał, 30 kwietnia za II kwartał, 31 lipca za III kwartał, 31 października za IV kwartał).
Przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie przewidują żadnych możliwości zwolnień z opłacania składek czy choćby zmniejszania wysokości opłat, stosownie do okresu podlegania ubezpieczeniu w danym kwartale. Obowiązek opłacania składek za pełne kwartały istnieje zatem w każdym przypadku, niezależnie od tego, że objęcie ubezpieczeniem może nastąpić każdego dnia kwartału, oraz niezależnie od pobieranego przez ubezpieczonego zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego. Płatnicy składek, którzy z powodu nieregularnych dochodów nie są w stanie jednorazowo regulować swoich zobowiązań, mogą dokonywać częściowych przedpłat na przyszłą należność kwartalną, jednakże w taki sposób, aby łączna kwota dokonanych wpłat pokryła pełną wysokość składki w obowiązującym terminie.
Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników dopuszcza również możliwość dokonywania potrąceń ze świadczeń przysługujących rolnikowi, na poczet składek, do których opłacenia jest on zobowiązany.
Jednocześnie jednak osoby znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej mogą skorzystać z ulgi w opłacaniu składek w formie odroczenia terminu ich płatności bądź rozłożenia spłaty zaległych należności na raty, dostosowane do aktualnych możliwości płatniczych.

Wanda Roguszewska jest głównym specjalistą w Biurze Ubezpieczeń w Centrali KRUS w Warszawie