Nowo uchwalona ustawa o podatku od czynności cywilnoprawnych przewiduje opodatkowanie wyłącznie czynności wymienionych w tym akcie prawnym. Najczęstsze z nich to umowy:
- sprzedaży oraz zamiany rzeczy i praw majątkowych (np. sprzedaż nieruchomości);
- darowizny — w części dotyczącej przejęcia przez obdarowanego długów i ciężarów albo zobowiązań darczyńcy;
- dożywocia oraz odpłatnego ustanowienia renty;
- o dział spadku oraz o zniesienie współwłasności — w części dotyczącej spłat i dopłat;
- ustanowienie hipoteki, odpłatnego użytkowania, odpłatnej służebności;
- oraz inne umowy określone w art. l ustawy.
Podatkowi od czynności cywilnoprawnych (tab. 1) podlegają również zmiany umów, jeżeli skutkiem takiej zmiany jest podwyższenie podstawy obliczenia tego podatku, oraz orzeczenia sądów, a także ugody, jeżeli wywołują takie same skutki prawne, jak wymienione wcześniej, objęte opodatkowaniem czynności cywilnoprawne. Obowiązek uiszczenia tego podatku powstaje z mocy samego prawa z chwilą dokonania czynności, a więc w momencie zawarcia umowy, ugody, uprawomocnienia się orzeczenia sądu.

TABELA 1. WYBRANE STAWKI PODATKU OD CZYNNOŚCI CYWILNOPRAWNYCH

Podatnik jest obowiązany bez wezwania urzędu skarbowego złożyć deklarację w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych oraz obliczyć i wpłacić ten podatek w terminie 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego. Nadal jednak obowiązuje zasada, że pobór podatku od czynności dokonywanych w formie aktu notarialnego odbywa się za pośrednictwem notariusza, który ma obowiązek odprowadzić podatek do urzędu. Podstawę opodatkowania stanowi wartość rynkowa, określana na podstawie przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości w obrocie rzeczami tego samego rodzaju lub gatunku, z uwzględnieniem ich stanu i stopnia zużycia oraz w obrocie prawami majątkowymi tego samego rodzaju z dnia dokonania czynności, jednak bez uwzględnienia długów i ciężarów. Strony czynności cywilnoprawnej odpowiadają za zapłatę podatku solidarnie. Odpowiedzialności tej nie można wyłączyć w drodze umowy, nawet jeśli w umowie strony określiły osobę zobowiązaną do uiszczenia podatku. Ustalenie to nie jest wiążące w żaden sposób dla urzędu skarbowego, który w razie wszczęcia postępowania w sprawie określenia zaległości podatkowej (powstaje ona od dnia dokonania czynności, między innymi wtedy, kiedy wartość umowy odbiega od cen rynkowych) kieruje wszelkie postanowienia i decyzje do wszystkich stron danej czynności.
Stawki podatku od czynności cywilnoprawnych zostały określone przede wszystkim procentowo, kwotowe stanowią nieliczne wyjątki. Nowa ustawa obniżyła z 5% na 2% stawkę podatku od umów sprzedaży nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego. W ten sposób zrównano tę obowiązującą przy sprzedaży własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego albo lokalu użytkowego ze stawkami wynikających z przepisów prawa spółdzielczego: prawa do domu jednorodzinnego i prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym. Obniżona została, z 2% do 1%, stawka podatku obowiązująca przy sprzedaży innych (niż związane z mieszkaniami i nieruchomościami rzeczy) i praw majątkowych.
Ustawa o podatku od czynności cywilnoprawnych powieliła z poprzednio obowiązującej zakres zwolnień podmiotowych i uściśliła zwolnienia przedmiotowe. Nadal z podatku zwolnione są jednostki budżetowe oraz samorządu terytorialnego; skarb państwa; inwalidzi nabywający na potrzeby własne sprzęt rehabilitacyjny, wózki inwalidzkie oraz motorowery; zakłady pracy chronionej i osoby prawne, których celem statutowym jest działalność naukowa, naukowo-techniczna, oświatowa, kulturalna, związana z kulturą fizyczną, sportem, kultem religijnym, ochroną środowiska i konsumentów, ochroną zdrowia i opieką społeczną. Wymienione podmioty są zwolnione z podatku, jeżeli ich dochody objęte były w roku podatkowym poprzedzającym rok, w którym powstał obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych, całkowitym zwolnieniem z podatku dochodowego. Zmiany dotyczą następujących przypadków: sprecyzowano ulgę odnoszącą się do przeniesienia własności nieruchomości dodając, że zwolnienie przysługuje również w przypadku, gdy nabywana nieruchomość stanowi gospodarstwo rolne lub utworzy z nieruchomości nabywcy gospodarstwo rolne. Dotychczasowe przepisy uzależniały możliwość skorzystania z ulgi od tego, czy nabywana nieruchomość wejdzie w skład już istniejącego gospodarstwa rolnego. W razie wątpliwości określenia gospodarstwa rolnego, ustawodawca odsyła do definicji zawartej w ustawie o podatku rolnym, czego wcześniej nie było.
Opłata pobierana od czynności organów administracji oraz od niektórych dokumentów, weksli, pełnomocnictw, dokumentów przewozowych została uregulowana ustawą z 9 września 2000 r. o opłacie skarbowej. Obowiązek jej uiszczenia dotyczy jedynie tych sytuacji, w których zainteresowani występują do organów administracji z wnioskiem (zgłoszeniem) lub podaniem o dokonanie czynności urzędowej, wydanie zaświadczenia lub zezwolenia, oraz gdy wystawiają weksle i dokumenty stwierdzające ustanowienie pełnomocnictwa. Opłatę skarbową (tab. 2) wnosi się z chwilą wniesienia podania lub złożenia załącznika, dokonania zgłoszenia lub wystąpienia z wnioskiem o dokonanie czynności, a jeżeli w wyniku tej czynności ma być wydany dokument, to dopiero w momencie wydania dokumentu.

TABELA 2. WYKAZ WYBRANYCH STAWEK OPŁATY SKARBOWEJ

Obecnie organem właściwym rzeczowo w sprawie opłaty skarbowej jest wójt, burmistrz, prezydent miasta.
Konsekwencją niezapłacenia opłaty skarbowej, na przykład od podania, jest pozostawienie wniosku bez rozpatrzenia. Jeśli z odrębnych przepisów wynika obowiązek rozpatrzenia podania mimo nieuiszczenia opłaty skarbowej, to organ właściwy do rozpatrzenia podania wzywa wnioskodawcę do uiszczenia tej opłaty. Należy liczyć się wtedy z dodatkowymi kosztami, którymi obciążony jest wezwany.
Ustawa o opłacie skarbowej przewiduje także liczne zwolnienia z niej: zwolnieniu podlegają, między innymi, podania i załączniki w sprawach mieszkaniowych, scalania i zmiany gruntów, służebności gruntowych, rozgraniczenia, sprzedaży i dzierżawy nieruchomości rolnych skarbu państwa, uporządkowania własności gospodarstw rolnych, ochrony gruntów rolnych i leśnych, melioracji użytków rolnych, w sprawach o przekazanie gospodarstw rolnych na własność skarbu państwa w zamian za rentę lub emeryturę.

* Ustawa z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz. U. nr 86 poz. 959)
** Ustawa z 9 września 2000 r. o opłacie skarbowej (Dz. U. nr 86 poz. 960)