Numer 07/2001
W czwartej części cyklu poświęconego ubezpieczeniu społecznemu rolników Autorka przedstawia świadczenia mające zabezpieczyć rodzinę zmarłego rolnika. W poprzednich numerach (HO 4–6/2001) opisane zostały warunki przyznawania oraz wyliczania wysokości renty i emerytury rolniczej (red.).
| Zgodnie z przepisami, renta rodzinna może być przyznana po śmierci emeryta lub rencisty mającego ustalone prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników, albo ubezpieczonego (rolnika, jego małżonka, domownika), który w chwili śmierci spełniał warunki do uzyskania tych świadczeń. Warto zaznaczyć, że pod pojęciem ubezpieczonego rozumie się nie tylko osobę, która podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników wprowadzonemu od 1 stycznia 1991 r. (ubezpieczenie emerytalno-rentowe), ale również taką, która w dniu zgonu podlegała ubezpieczeniu przed tą datą. Przy ustalaniu prawa zmarłego do renty inwalidzkiej przyjmuje się, że w dniu śmierci był on długotrwale niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym. | |
|
| |
| Uprawnieni | |
| O przyznanie renty rodzinnej po zmarłym rolniku mogą się ubiegać: - dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz przysposobione; - wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, przyjęte na wychowanie i utrzymanie (także w ramach rodziny zastępczej) przed osiągnięciem pełnoletności; - małżonek (wdowa, wdowiec); - rodzice, za których uważa się również ojczyma i macochę oraz osoby przysposabiające. Wszystkie wymienione osoby mają prawo do renty rodzinnej, o ile spełniają warunki wymagane do jej uzyskania w myśl przepisów ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych — Dz. U. nr 162, poz. 1118, z późn. zm. (przepisy te regulują przyznawanie świadczeń emerytalno-rentowych osobom podlegającym ubezpieczeniu społecznemu w ZUS). Dzieci własne, drugiego małżonka oraz przysposobione mają prawo do renty rodzinnej: - do ukończenia 16 lat, - do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat (nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat), - bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy i samodzielnej egzystencji lub przed 16. rokiem życia całkowicie niezdolne do pracy (a jeżeli przekroczyły 16 lat życia, gdy niezdolność ta powstała w czasie nauki przed 25. rokiem życia). Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej jest przedłużane do zakończenia tego roku studiów. Warto dodać, że wypłata renty rodzinnej realizowana jest przez okres trwania nauki łącznie z okresem wakacji. Dziecko, które ukończyło 16 lat musi co roku przedstawiać zaświadczenie o kontynuowaniu nauki w szkole. Wnuki, rodzeństwo oraz inne dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli spełniają warunki takie, jak dzieci własne, a ponadto: - zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego rolnika, domownika albo osoby pobierającej rolne świadczenie emerytalno-rentowe (chyba że śmierć była następstwem wypadku) oraz - nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach (lub, gdy ci żyją, ale nie mogą zapewnić dzieciom utrzymania) albo zmarły rolnik (domownik), emeryt (rencista), lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd. Prawo do renty rodzinnej przysługuje również małżonkowi zmarłego (wdowie lub wdowcowi), jeżeli: - przed śmiercią małżonka ukończyli 50 lat (warunek ten dotyczy kobiet i mężczyzn) lub stali się niezdolni do pracy, albo - wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłej osobie, które nie osiągnęło 16 lat (18 lat, jeżeli kształci się w szkole) lub jeżeli opiekują się dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, lub całkowicie niezdolnym do pracy, które jest uprawnione do renty rodzinnej. Prawo do renty rodzinnej przysługuje również wdowie lub wdowcowi, jeżeli: ukończyli 50 lat lub stali się niezdolni do pracy po śmierci małżonka, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób, wymienionych wyżej. Rodzice zmarłego mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli: - ubezpieczony rolnik (domownik) bądź emeryt lub rencista (mający ustalone prawo do rolniczych świadczeń emerytalno-rentowych) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania, - spełniają odpowiednio warunki, jakie są wymagane dla wdowy czy wdowca. Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna. W pewnych sytuacjach może ona być podzielona pomiędzy uprawnionych na równe części (przysługujące dodatki wypłacane są w całości tylko tym, którzy nabyli do nich prawo). Podział renty rodzinnej jest możliwy, jeżeli: - do renty rodzinnej uprawnieni są małoletni, nad którymi opiekę sprawują różne osoby, - pełnoletni członek rodziny uprawniony do renty żąda jej podziału, - zachodzą inne okoliczności uzasadniające podział. | |
|
| |
| Procedury | |
| Prawo do renty rodzinnej rolniczej ustalają oddziały regionalne KRUS na podstawie złożonego wniosku. Ubiegając się o przyznanie świadczenia należy zatem przedstawić: - akt urodzenia osoby, po której ma być przyznana renta rodzinna; - akt zgonu ubezpieczonego rolnika (domownika) lub świadczeniobiorcy; - akt małżeństwa — w razie ubiegania się o rentę rodzinną po małżonku; - własny akt urodzenia (lub dzieci, w razie ubiegania się o rentę rodzinną dla dzieci wdowy lub wdowca); - kwestionariusz przedstawiający długość okresów pracy w gospodarstwie rolnym oraz innych okresów zatrudnienia zmarłego rolnika lub domownika; - wypis orzeczenia lekarskiego o niezdolności do pracy (lub samodzielnej egzystencji), jeżeli przyznanie renty rodzinnej jest uzależnione od istnienia takiej niezdolności; - zaświadczenie szkolne potwierdzające naukę dziecka w szkole, jeżeli ukończyło ono16 lat. Prawo do renty rodzinnej powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych dla członka rodziny ubiegającego się o przyznanie tej renty albo od dnia zgonu ubezpieczonego (emeryta, rencisty). Wypłata renty rodzinnej przysługuje jednak nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o to świadczenie. Jeżeli jednak osoby uprawnione do renty rodzinnej złożą wniosek o to świadczenie w miesiącu przypadającym bezpośrednio po miesiącu zgonu, renta wypłacana jest od dnia śmierci osoby, po której przysługuje. | |
|
| |
| Wysokość świadczenia | |
| Oddziały regionalne KRUS przyznając prawo do renty rodzinnej określają jej wysokość oraz wskazują datę, do której renta została przyznana. Renta rodzinna jest pochodną emerytury lub renty inwalidzkiej, jaka przysługiwała bądź przysługiwałaby zmarłemu w chwili śmierci. W związku z tym, zanim zostanie ustalona wysokość tego świadczenia, najpierw ustalana jest wysokość emerytury (renty), która przysługiwałaby zmarłemu, o ile nie miał on wcześniej ustalonego prawa do świadczeń emerytalno-rentowych. Jeżeli do rolniczej renty rodzinnej uprawniona jest jedna osoba, wysokość tego świadczenia wynosi 85% emerytury podstawowej (najniższej emerytury pracowniczej) i zwiększona jest o (jedno z dwóch): - 50% części składkowej emerytury rolniczej lub renty inwalidzkiej rolniczej, która przysługiwała (lub przysługiwałaby) zmarłemu w chwili śmierci. Dotyczy to sytuacji, w których zmarłemu emerytowi lub renciście przyznano (bądź spełniał warunki do przyznania) świadczenie emerytalno-rentowe na podstawie ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. - 50% nadwyżki ponad kwotę emerytury podstawowej, jeżeli zmarłemu przysługiwała emerytura lub renta inwalidzka, obejmująca zwiększenia - za sprzedaż produktów rolnych, - za wartość gospodarstwa rolnego przekazanego na skarb państwa lub - za zrzeczenie się prawa do korzystania z lokalu mieszkalnego. Dotyczy to sytuacji, w których zmarły emeryt lub rencista pobierał świadczenie emerytalno-rentowe na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników obowiązujących przed 1 stycznia 1991 r., czyli przed wejściem w życie obecnie obowiązującej ustawy. Renta rodzinna ustalona w podany wyżej sposób nie może być niższa od emerytury podstawowej. Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest więcej niż jedna osoba, to rentę tę zwiększa się o 5% na każdą następną osobę. Ponadto świadczenie jest zwiększane o 10%, jeżeli śmierć ubezpieczonego (emeryta lub rencisty) nastąpiła wskutek wypadku przy pracy lub rolniczej choroby zawodowej. Wysokość renty rodzinnej, podobnie jak emerytury lub renty inwalidzkiej, ustala się za pomocą tzw. wskaźnika wymiaru (patrz HO 5/2001). Renta rodzinna może być również zwiększona, gdy przysługują do niej dodatki, świadczenia pieniężne lub ryczałt energetyczny (opiszemy je w kolejnym numerze HO). | |
|
| |
| Zawieszenia i zmniejszenia | |
| Nie zawsze przyznanie prawa do renty rodzinnej oznacza wypłatę tego świadczenia w całości. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przewiduje bowiem, że wypłata renty rodzinnej przysługującej osobie pełnoletniej ulega zawieszeniu, jeżeli uprawniony prowadzi działalność rolniczą (czyt. HO 5/2001). Zgodnie z ogólną zasadą zawieszenie wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych dotyczy ich części uzupełniającej. Ustawa nie określa dla renty rodzinnej części składkowej i uzupełniającej, ale w drodze wykładni przyjęto, że za tę pierwszą należy uznać kwotę stanowiącą 50% nadwyżki (ponad kwotę emerytury podstawowej) emerytury lub renty inwalidzkiej zmarłego, który miał ustalone prawo do tych świadczeń na podstawie przepisów obowiązujących przed 1 stycznia1991 r., lub kwotę stanowiącą 50% części składkowej emerytury (renty inwalidzkiej) przysługującej zmarłemu na podstawie obecnie obowiązującej ustawy. Natomiast część uzupełniająca renty rodzinnej wynosi 85% emerytury podstawowej. W związku z tym — o ile zachodzą okoliczności wskazujące na zawieszenie wypłaty renty rodzinnej — zawieszeniu podlega kwota renty rodzinnej równa 85% emerytury podstawowej. PRZYKŁAD Wdowa, która nabyła prawo do renty rodzinnej po śmierci męża-rolnika, nadal prowadzi gospodarstwo o powierzchni 4 ha. Z uwagi na fakt prowadzenia działalności rolniczej wdowa nabędzie prawo do wypłaty tylko części renty rodzinnej. W takiej sytuacji będzie jej wypłacana kwota zwiększenia tego świadczenia, stanowiąca 50% części składkowej renty inwalidzkiej (która przysługiwałaby mężowi w chwili śmierci), natomiast pozostała kwota (stanowiąca 85% emerytury podstawowej) będzie zawieszona. Renta rodzinna może być również zawieszona lub zmniejszona (obydwa przypadki dotyczą również 85% emerytury podstawowej), jeżeli uprawniona do niej osoba osiąga przychód z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w ZUS, przekraczający 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ostatnio ogłoszonego przez prezesa GUS (zmniejszenie renty rodzinnej w części podanej wyżej) lub przekraczający 130% tego wynagrodzenia (zawieszenie części renty rodzinnej podanej wyżej). Należy dodać, że w związku z tym, iż wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna renta rodzinna, jej zawieszenie lub zmniejszenie (w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego lub osiąganiem przychodów z tytułu zatrudnienia) dotyczy tylko tej osoby, której dane sytuacje dotyczą, natomiast wysokość renty przysługująca pozostałym uprawnionym nie ulegnie zmianie. PRZYKŁAD Do renty rodzinnej uprawnione są 4 osoby, a jedna z nich — pełnoletnia — jest właścicielem gospodarstwa rolnego, podlegającego opodatkowaniu podatkiem rolnym. W związku z tym przysługująca osobie pełnoletniej 1/4 części renty rodzinnej (części uzupełniającej) zostanie jej zawieszona. Natomiast część renty przysługująca pozostałym 3 osobom nie ulegnie zmianie. Decyzje o przyznaniu renty rodzinnej zawierają informacje o okolicznościach mających wpływ na wypłatę (zmniejszenie, zawieszenie) tego świadczenia. Osoba do niego uprawniona powinna więc dokładnie zapoznać się z tymi informacjami oraz zawiadomić oddział regionalny KRUS, gdyby zaszły okoliczności powodujące zawieszenie (zmniejszenie) tego świadczenia. Takie postępowanie uchroni rencistę przed powstaniem ewentualnej nadpłaty świadczenia i zwrotem nienależnie pobranych kwot świadczenia. Mgr Alicja Lejk-Kępka jest głównym specjalistą w Biurze Świadczeń centrali KRUS w Warszawie |