Borówka wysoka, zwana też amerykańską, jest krzewem długowiecznym — rośnie bowiem i owocuje nawet przez kilkadziesiąt lat. Może być uprawiana na terenie całej Polski, wszędzie tam, gdzie gleba jest naturalnie kwaśna (pH około 4,5), w ciągu wegetacji równomiernie wilgotna (bez okresów przesuszenia lub zalewania), o dużej zawartości materii organicznej. Przed założeniem plantacji należy przygotować podłoże. Najczęściej wystarczy w pasie szerokości około 70 cm i głębokości około 40 cm zmieszać kwaśny torf z glebą w stosunku 1 : 1. Rzędy powinny mieć rozstawę 2,5–3 m, rośliny sadzi się w nich co około 1 m, po czym obsypuje się je wałem o wysokości około 30 cm z przekompostowanych trocin. Wskazane jest zainstalowanie linii kroplujących z możliwością zakwaszania podawanej wody. Dobierając odmiany staramy się uwzględnić ich odporność na mróz, jakość oraz termin dojrzewania owoców — tak, by zapewnić długi okres zbiorów. Podstawową u nas odmianą jest 'Bluecrop', poza którą często sadzone są: 'Earlyblue', 'Bluetta', 'Patriot' i 'Darrow'. Handlowy plon owoców (fot. 1), zbiera się zazwyczaj od 5. roku prowadzenia plantacji. Może on wynosić wtedy 3–5 kg jagód z krzewu. Należy podkreślić, że ryzyko przemarznięcia pędów w zimie i kwiatów na wiosnę jest małe. Choroby i szkodniki występują tylko sporadycznie, a chemiczna ochrona zwykle nie jest konieczna.

FOT. 1. OWOCE BORÓWKI WYSOKIEJ

Poziomka wielkoowocowa (fot. 2) jest byliną owocującą 2, 3 lata, przez 4–5 miesięcy w roku. Udaje się na glebach żyznych, zasobnych w wodę, ale nie podmokłych, zwłaszcza w okresie wzrostu i dojrzewania owoców. Najlepsze rezultaty osiąga się sadząc rośliny na redlinach wyścielonych czarną agrotkaniną w dwóch rzędach odległych od siebie o 60 cm. Odległość w rzędzie — 50 cm. Schemat ten dotyczy przede wszystkim silnie rosnącej odmiany 'Regina'. Słabiej rosnące 'Rugia' i 'Baron Solemacher' można sadzić nieco gęściej. Pod agrotkaniną, pomiędzy rzędami, wskazane jest poprowadzenie linii kroplującej. Najlepszym terminem sadzenia poziomek jest połowa maja — pierwsze owoce uzyskuje się już jesienią tego samego roku. Późniejsze sadzenie przesuwa owocowanie na następny rok. Owocującą plantację należy wyścielić słomą. Poziomki powinno się okrywać na zimę słomą lub agrowłókniną. Istotnym elementem uprawy tego gatunku jest ochrona roślin przed szarą pleśnią, białą plamistością i zmienikami powodującymi zniekształcanie owoców.

FOT. 2. PLANTACJA POZIOMKI OWOCUJE PRZEZ 4-5 MIESIĘCY W ROKU

Truskawki, dla zapewnienia owoców poza głównym terminem zbiorów, mogą być produkowane różnymi technologiami. By zbiory przyspieszyć, uprawia się truskawki pod osłonami lub w polu okrywane agrowłókniną czy folią perforowaną. Sterowana produkcja owoców pozwala wydłużyć okres zbiorów. Do wymienionych technologii używana jest zazwyczaj odmiana 'Elsanta'. Jednak najprostszym i najtańszym sposobem produkcji owoców deserowych poza sezonem jest uprawa odmian owocujących od wiosny do jesieni — jedną z nich jest 'Selva' (fot. 3). Także i truskawki warto uprawiać na podwyższonych zagonach, okrywać glebę agrotkaniną, nawadniać, ściółkować słomą, okrywać rośliny na zimę i chronić je przed zmienikami oraz szarą pleśnią.

FOT. 3. POWTARZAJĄCA OWOCOWANIE ODMIANA TRUSKAWKI 'SELVA'

Porzeczka — wszystkie jej gatunki mogą być owocami deserowymi. Na szczególną uwagę zasługuje odmiana porzeczki czarnej 'Bona' (fot. 4) — o bardzo dużych, atrakcyjnych i smacznych owocach z ledwie wyczuwalnym zapachem charakterystycznym dla tego gatunku. O właściwościach zdrowotnych owoców porzeczki czarnej pisze się i mówi ciągle — ostatnio zwrócono uwagę na wysoką zawartość w jej nasionach wyższych kwasów tłuszczowych i ich dobroczynne działanie na organizm ludzki.

FOT. 4. DESEROWA ODMIANA PORZECZKI CZARNEJ 'BONA'

Porzeczki czerwona i biała uprawiane pod zadaszeniem foliowym mogą być zbierane nawet przez dwa miesiące, co przedłuża okres podaży świeżych owoców. Szczególnie przydatne odmiany to 'Detvan' (czerwona, fot. 5) oraz 'Blanka' (biała, fot. 6).

FOT. 5. PORZECZKA CZERWONA 'DETVAN'

FOT. 6. PORZECZKA BIAŁA 'BLANCA'

Malina może być gatunkiem opłacalnym, niezależnie od koniunktury w przetwórstwie. Podstawowym warunkiem jest produkcja owoców deserowych wysokiej jakości w sezonie innym niż główny okres zbioru. W wielu krajach zachodniej Europy opiera się ona na uprawie pod osłonami (fot. 7).

FOT. 7. MALINY W TUNELU FOLIOWYM

Dobór odmian i technologii uprawy pozwala na uzyskanie owoców wiosną i jesienią, aż do okresu świąteczno-noworocznego. Również w Polsce istnieją takie możliwości. Podstawową odmianą powtarzającą owocowanie jest 'Polana' o czerwonych owocach i 'Poranna Rosa' o jagodach żółtych (fot. 8). Przydatne mogą być też owocujące na dwuletnich pędach 'Beskid' i 'Nawojka' oraz 'Tulameen'.

FOT. 8. MALINA 'PORANNA ROSA'

Owoce maliny zawierają, między innymi, kwas elagowy, który ma wielostronne, dobroczynne działanie — antybakteryjne, antywirusowe i ograniczające choroby nowotworowe. Aktinidia, zwana też minikiwi, jest pnączem. W Polsce można uprawiać dwa jej gatunki — ostrolistną i pstrolistną. Ta pierwsza rośnie silnie, powinna też mieć mocne podpory. Na plantacji towarowej montuje się dla niej rusztowania w kształcie litery T. Rośliny sadzi się co 4–6 m rozpinając pędy na poziomo rozciągniętych drutach. Plon owoców z jednej rośliny może sięgać kilkunastu kilogramów. Warunkiem owocowania dostępnych odmian ('Geneva', 'Kens Red', 'Hardy Red' i 'Weiki') jest posadzenie jednej rośliny męskiej na osiem żeńskich. Obupłciowa 'Issai' nie wymaga zapylacza. Owoce są gładkie (fot. 9), jajowatego kształtu, długości do 3,5 cm.

FOT. 9. OWOCE AKTINIDII

Aktinidia pstrolistna rośnie słabiej, można więc sadzić ją gęściej, ale też jest gatunkiem rozdzielnopłciowym — egzemplarze męskie są potrzebne w proporcji podobnej, jak u ostrolistnej. Owoce są jajowatego kształtu, zwykle żebrowane. Nadają się do spożycia jako deserowe i w sałatkach owocowych. Służą też do przetwórstwa i suszenia. Są jednym z najbogatszych źródeł witaminy C. Suchodrzew jadalny (jagoda kamczacka, lonicera) jest krzewem wysokości około 1,5 m, o wzniesionym pokroju i sztywnych pędach (fot. 10). Rośliny są całkowicie odporne na przemarzanie, a kwiaty znoszą dobrze nawet dość silne przymrozki. Rosną i owocują najlepiej na słonecznych stanowiskach o glebie żyznej, słabo kwaśnej, dość wilgotnej, ale nie podmokłej. Krzewy sadzi się w rzędach co około 2,5 m i w odstępach 1 m w rzędzie. Dostępne odmiany to 'Sinigłazka', 'Dlinnopłodna', 'Czelabinka' i 'Wołoszebnica'.

FOT. 10. MŁODY KRZEW JAGODY KAMCZACKIEJ

Owoce dojrzewają bardzo wcześnie, bo jeszcze przed wczesnymi truskawkami, ale nierównomiernie. Po przejrzeniu opadają. Są wydłużone, długości 2–4 cm, barwy prawie czarnej z niebieskim nalotem. Służą głównie do wyrobu soków, dżemów i galaretek o specyficznym, nieco gorzkim smaku. Owoce i przetwory mają właściwości zdrowotne — odtruwają organizm człowieka z metali ciężkich. Działają też antyseptycznie. Cytryniec chiński jest pnączem o pędach trwałych, długości do 10 m, więc potrzebującym podpór. Jest mało podatny na przemarzanie. Rośnie i owocuje dobrze na żyznej glebie. Na jednej roślinie wyrastają oddzielnie męskie i żeńskie, atrakcyjne kwiaty. Owoce (fot. 11) zebrane są w grona mające do 30 kulistych, jaskrawoczerwonych jagód o średnicy około 0,8 cm. Dojrzewają od sierpnia, września aż do października. Są wyjątkowo bogate w substancje biologicznie czynne. Zawarta w nich sochizandryna ma właściwości tonizujące i wzmacniające. Zasuszone i zmielone owoce lub sok łagodzą zmęczenie fizyczne i znużenie.

FOT. 11. OWOCE CYTRYŃCA CHIŃSKIEGO (Z PRAWEJ)

Jeżyna najczęściej spotykana jest w środowisku naturalnym, ale jej odmiany uprawne są dość popularne w ogrodach przydomowych i na działkach. Produkcja towarowa owoców jest jeszcze znikoma. Podstawową przeszkodą, jak dotychczas, jest brak odmian odpornych na przemarzanie. Bezkolcowy 'Orkan', chociaż wyhodowany w Polsce, może przemarzać podczas ostrej zimy. Nowa polska odmiana, 'Gazda', wydaje się wystarczająco odporna na przemarzanie. Ma ona również nieco kolców, owoce są tylko średniej wielkości i małe, ale bardzo smaczne. Zawierają dużo antocyjanów oraz, rzadko spotykany w innych owocach, mangan. W warunkach Polski, jak w wielu już innych krajach, producent owoców deserowych musi się przygotować do sprzedaży i dotrzeć bezpośrednio do konsumenta. Jednym z atrakcyjnych sposobów jest przygotowanie zestawów owoców. Przykładowo, opakowanie zbiorcze zawierające 1 kg owoców, może składać się z 10 opakowań jednostkowych, z których każda zawiera 0,1 kg jagód innego gatunku. Dr Jan Danek jest dyrektorem Sadowniczego Zakładu Doświadczalnego w Brzeznej