Pochodzenie entomofagów

Dobrotnica szklarniowa, należąca do rodziny oścowatych, to pasożytnicza błonkówka, która jako jedna z pierwszych dobrze zaaklimatyzowała się w naszych szklarniach. Dosyć łatwo można było ją rozmnażać we własnym zakresie. To dzięki niej udawało się zapanować nad "chmurami" mączlika, który często był powodem przedwczesnego kończenia upraw pomidora i ogórka (fot. 1, 2).

Fot. 1. Mączlik szklarniowy — początek nalotu na liście (z lewej), wszystkie stadia rozwojowe (z prawej)

Fot. 2. Przy licznym wystąpieniu mączlika na liściach rozwijają się grzyby sadzakowe

Dobrotnica szklarniowa najprawdopodobniej pochodzi z tropikalnych lub subtropikalnych regionów, z których wywodzi się również mączlik szklarniowy. Obecnie może występować w Europie, Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Kanadzie i USA.

Do biologicznej ochrony upraw wykorzystywana jest od 1972 roku, głównie do walki z mączlikiem szklarniowym, ale także z mączlikiem ostroskrzydłym, który w Polsce jest szkodnikiem kwarantannowym, zawleczonym najprawdopodobniej z Europy Zachodniej na roślinach poinsecji.

Osiec mączlikowy należy do tej samej rodziny, co dobrotnica. Pochodzi on z południowego zachodu Stanów Zjednoczonych ma kilku żywicieli, do których, oprócz wymienionych wcześniej mączlików, należą Trialeurodes abutilonea i Aleyrodes sp.

Opis gatunków

Samica dobrotnicy szklarniowej (fot. 3a) ma długość 0,6 cm i jest nieco mniejsza od samca. Ma ciemnobrązową głowę i czarny tułów z żółtymi plamkami oraz przezroczyste skrzydła. Jasnożółty odwłok jest zakończony pokładełkiem, z którego pomocą owad nacina skórkę larw mączlika i składa w nie jaja. Samce dobrotnicy różnią się od samic długością czułków i brązową barwą odwłoka (u samców są one dłuższe). Populacja dobrotnicy szklarniowej zawiera prawie wyłącznie samice (98%), do ich rozmnażania nie potrzeba spotkania obu płci. Gatunek ten ma możliwość produkowania progenów służących do partenogenezy (dzieworództwa), dzięki obecności bakterii z rodzaju Wolbachia w swoim ciele. Między ich organizmami występuje symbioza.

Fot. 3. Samica dobrotnicy szklarniowej (a - z lewej) i ośca mączlikowego (b - z prawej)

Ciało samicy ośca mączlikowego (fot. 3b) ma długość 0,75 cm, jest cytrynowożółte, ma ona zielone oczy i, w przeciwieństwie do dobrotnicy szklarniowej, jest nieco większa od samca i ma czułki złożone z 5 segmentów. Samiec ośca mączlikowego ma ciało ciemnożółte do brązowego, jego czułki złożone są z 3 segmentów, z których ostatni jest dużo większy od pozostałych. Populacja ośca mączlikowego zawiera 60% samic i 40% samców, do rozmnażania się tego gatunku potrzebne jest spotkanie obojga płci.

Cykl rozwojowy

Rozwój dobrotnicy szklarniowej i ośca mączlikowego przebiega podobnie. Na pełny cykl rozwojowy składają się: jajo, 3 stadia larwalne, puparium i osobnik dorosły. W obu przypadkach efektywność w zwalczaniu szkodników zależy od gatunku gospodarza (szkodnika) wybranego do złożenia jaj, rośliny, na której parazytoidy atakują swoje ofiary, ale głównie od temperatury otoczenia. Mniejsze znaczenie ma wilgotność powietrza — ta optymalna do rozwoju obu populacji wynosi 50–85%.

Samica dobrotnicy szklarniowej składa jaja w trzecie (czasem w czwarte) stadium larwalne mączlika. Rozwój parazytoida przebiega w ciele ofiary. Przez ten czas larwa dobrotnicy odżywia się i rozwija, co powoduje stopniowe ciemnienie puparium mączlika, które z czasem przybiera prawie czarne zabarwienie. Temperatura, w której żyje ten parazytoid, wynosi 12–38°C, przy czym wraz z jej wzrostem, skraca się długość życia entomofaga, natomiast wzrasta intensywność składania przez samicę jaj (które ustaje w temperaturze powyżej 30°C). Jedna samica dobrotnicy szklarniowej w optymalnej kondycji składa w ciągu życia około 150 jaj (maksymalnie 166) — 5–15 dziennie. W 30°C jej życie trwa tylko kilka dni. Drapieżca ten najbardziej efektywny jest w temperaturze 25°C, przy długim dniu. Wówczas okres rozwoju wynosi 16–18 dni (w temperaturze 20°C — 28 dni). Dorosłe osobniki odżywiają się 2. stadium larwalnym mączlika — nacinają jego ciało i wypijają wypływające płyny ustrojowe, co powoduje śmierć ofiary.

Osiec mączlikowy ma nieco dłuższy okres rozwoju niż poprzedni entomofag. Pasożytuje on mączlika we wcześniejszych stadiach rozwojowych (w 2. i 3. stadium), osobniki dorosłe tej błonkówki pojawiają się więc wcześniej. Młode samice mogą prawie natychmiast pasożytować ofiary, warunkiem tego jest jednak wcześniejsze odbycie kopulacji. Osiec mączlikowy nie składa jaj do wnętrza ciała larw mączlika, tylko pod nie. Czułkami bada wielkość larwy i ocenia jej przydatność dla swojego potomstwa. Jeżeli larwa jest odpowiednia, zostawia pod nią swoje jajo, natomiast, gdy larwa jest zbyt mała, może do niej wrócić później. Pod jedną larwą zostawia jedno jajo, larwa wylęgająca się z niego wgryza się w ciało larwy mączlika, którego wnętrze stopniowo wyjada (w efekcie larwa mączlika przybiera kolor żółtawy). Dorosły parazytoid wydostaje się przez okrągły otwór wyjściowy, który wygryza na wierzchu mumii mączlika. Samica ośca może znieść w ciągu życia od 50 do 200 jaj.

Osobniki dorosłe ośca mączlikowego żyją krócej niż u dobrotnicy szklarniowej, ale w ciągu pierwszych dni życia dorosła samica tego pierwszego gatunku składa więcej jaj. Inną przewagą ośca nad dobrotnicą jest aktywność w wyższej temperaturze (30–40°C).

Tabela 1. Czas rozwoju i długość życia dobrotnicy szklarniowej
i ośca mączlikowego w zależności od temperatury

Tabela 2. Liczba składanych jaj w zależności od żywiciela i temperatury

Vet & van Lenteren 1981, Enkegaard 1993, według danych firmy Koppert B.V.

Aktywność entomofagów

Samice dobrotnicy i ośca aktywnie przeszukują plantację, choć robią to w dosyć przypadkowy sposób. Gdy znajdą osobniki mączlika, pozostają w tym miejscu, dopóki nie zniosą jaj we wszystkich larwach nadających się do spasożytowania. Są bardzo wprawne w rozpoznawaniu larw, które są odpowiednie do złożenia jaj. Dlatego lokalne rezultaty wprowadzania dobrotnicy są bardzo dobre. Błonkówki te raczej z trudem poruszają się na dalsze odległości. Aktywność samic trwać będzie dłużej na liściach zasiedlonych przez mączlika niż na liściach czystych. Rosa miodowa wydzielana przez larwy mączlika utrudnia jednak samicom entomofagów składanie jaj, zwłaszcza jeśli jest jej dużo. Owady te badają teren i wybierają ofiary za pomocą czułków, i na lepkich liściach będą mniej mobilne. Dobrotnica i osiec są aktywne w dzień, dlatego krótki dzień, niska temperatura i mała intensywność światła obniżają efektywność ich żerowania.

Stopień, w jakim mączlik szklarniowy jest pasożytowany przez dobrotnicę szklarniową i ośca mączlikowego, zależy również od gatunku rośliny, na której żeruje ten szkodnik. Wpływ na to ma, między innymi, gęstość włosków pokrywających liście. Parazytoidy te łatwiej i szybciej rozmnażają się na oberżynie czy ogórku, wolniej na pomidorze, a najwolniej na papryce.