Gleby lekkie

piaszczyste o małej zawartości części spławialnych, przewiewne i silnie przepuszczalne są łatwe w uprawie, ale bardzo podatne na przesuszenie. Należą do gleb ciep­łych, łatwo obsychających, toteż wiosną najwcześniej można rozpocząć ich uprawę. Struktura gleb piaszczys­tych jest mało trwała i intensywne zabiegi mechaniczne mogą doprowadzić do ich rozpylenia i wysuszenia. Nadmierne spulchnianie przyspiesza również mineralizację związków próchniczych, dlatego powinno się ograniczyć intensywność każdej z uprawek i w miarę możliwości zmniejszyć ich liczbę do minimum. Zabiegi uprawowe na glebach lekkich powinny być wykonywane za pomocą narzędzi lżejszych, należy unikać głębokiego wzruszania gleby, a zwłaszcza silnie wysuszającej orki wiosennej. Przy uprawie wiosennej można ograniczyć się do jednorazowego bronowania broną lekką i w wielu przypadkach również do wałowania — w celu zwiększenia podsiąkania wody do górnych warstw gleby. Zwalczanie chwastów na glebach lekkich, a zwłaszcza uciążliwego perzu, powinno się prowadzić raczej za pomocą herbicydów, a nie przez częste uprawki.

Czynnikiem poprawiającym właściwości gleb lekkich jest próchnica. Dlatego też cały system uprawy tych gleb powinien dążyć do zwiększenia w nich zawartoś­ci substancji organicznej. Dla poprawienia struktury i pojemności wodnej wymagają one silnego nawożenia organicznego — obornikiem, kompostem czy nawozami zielonymi (takimi jak łubin, seradela). Gleby lekkie i zakwaszone najlepiej wapnować formami węglanowymi w dawkach w przeliczeniu na CaO nieprzekraczających 1 tony na hektar. Bardzo ważne jest również regularne uzu­pełnianie zawartości dostępnych dla roślin składników pokarmowych, gdyż — ze względu na dużą przepuszczalność i małe zdolności sorpcyjne tych gleb — składniki mineralne łatwo są z nich wymywane. Dotyczy to zwłaszcza azotu i potasu, które powinny być wprowadzane do gleby w małych dawkach, głównie wiosną.

Gleby bielicowe i bielice

z charakterystycznym wybielonym poziomem wymywania związków próchniczych i cząstek ilastych (stąd polska nazwa bielica), mają najczęściej niekorzystne właściwości fizyko-chemiczne. Są przeważnie przepuszczalne, suche, ubogie w składniki pokarmowe i silnie kwaśne. Wszystkie gleby bielicowe należą do gleb kompleksu żytniego, a o ich wartości rolniczej decydują przede wszystkim: zawartość cząstek spławialnych, próchnicy oraz skład mineralogiczny. Gleby bielicowe, zwłaszcza o małej zwartości próchnicy, łatwo rozpylają się przy uprawie, a następnie zaskorupiają, co wpływa ujemnie na ich przepuszczalność i przewiewność. Należy unikać ich wałowania nawet pod takie rośliny, które tego potrzebują, a jeśli zabieg ten jest konieczny, trzeba używać wału lekkiego. Glebom tym można zapewnić trwałą strukturę poprzez właściwą uprawę, wapnowanie, racjonalny płodozmian uwzględniający rośliny strukturotwórcze (bobowate i zboża) oraz regularne nawożenie organiczne.

Gleby wytworzone z lessów

na przykład czarnoziemy czy gleby brunatne, występujące w południowo-wschodniej i południowej części Polski, wyróżniają się głębokim poziomem próchniczym, strukturą gruzełkowatą i dużą żyznością — są zasobne w składniki pokarmowe, charakteryzują się wysoką całkowitą zawartością wapnia, magnezu i potasu oraz odczynem od słabo kwaśnego do obojętnego. Panują w nich korzystne stosunki powietrzno-wodne. Gleby te dobrze zatrzymują wodę opadową, są przepuszczalne, ale nie nadmiernie przesiąkliwe, w warunkach suszy woda z głębszych warstw poprzez system kapilarny podnosi się w nich na znaczną wysokość, do wierzchnich warstw. Na glebach tych nie powinno się prowadzić nadmiernej liczby uprawek spulchniających, które mogą powodować ich rozpylenie, czyli zanik struktury agregatowej. Wadą gleb lessowych jest ich skłonność do erozji, której szczególnie łatwo ulegają, gdyż występują przeważnie na terenach falistych. W związku z tym prawie wszystkie uprawki, a zwłaszcza przedzimowe, należy wykonywać w poprzek skłonu, odkładając skiby pod górę (używając pługów odwracalnych lub wahadłowych). Erozji na stokach zapobiega uprawa polegająca na energicznym spulchnianiu głębszych warstw gleby, z ograniczonym wzruszaniem powierzchni. Pozwala to na zachowanie okrywy roślinnej (ścierniska), co skutecznie zapobiega zmywaniu gleby. Pozostająca na powierzchni roli ścierń i resztki roślinne tworzą warstwę ochronną, która sprzyja tworzeniu się równomiernej pokrywy śnieżnej, a na wiosnę zmniejsza spływ powierzchniowy. Wzruszanie warstwy podpowierzchniowej wykonuje się narzędziami bezodkładnicowymi, na przykład głęboszami (do 45 cm) lub specjalnymi kultywatorami (do 25 cm), podcinającymi głębsze warstwy gleby bez jej mieszania i odwracania. Właściwie dobrany płodozmian w tych warunkach powinien na czas zimy i wiosennych roztopów pozostawiać pole okryte roślinnością.

Gleby gliniaste ciężkie oraz iły

charakteryzują się drobnoziarnistą budową, mają dużą zawartość części spławialnych (w tym dużej ilości częś­ci koloidalnych), są trudne do uprawy z powodu znacznej zwięzłości w stanie suchym i nadmiernej przylepnoś­ci w stanie mokrym. Gleby te są zimne, duża zawartość łatwo pęczniejących koloidów zwiększa ich spoistość i lepkość, a zmniejsza przepuszczalność dla wody i powietrza. Okres obsychania roli wiosną jest długi, a czas trwania optymalnej wilgotności uprawowej bardzo krótki (określa się je jako gleby "minutowe"). Gleby ciężkie nadmiernie uwilgotnione zamazują się, a ich struktura ulega zniszczeniu, gleba przylepia się do narzędzi, co w znacznym stopniu utrudnia pracę. Uprawa gleb ciężkich zbyt suchych również nie daje pożądanego efektu. Bryły nie ulegają rozbiciu, a gleba nadmiernie się rozpyla. Przedzimowe orki, używanie narzędzi spulchniających oraz nawożenie organiczne i wapnowanie formami tlenkowymi wpływają na poprawę struktury tych gleb. Zawierają one duże zasoby składników pokarmowych, które przy właściwej uprawie uaktywniającej drobnoustroje można stopniowo uruchamiać dla roślin.

Rędziny

powstały ze zwietrzelin skał wapniowcowatych (wapieni, dolomitów, gipsów). W użytkowaniu rolniczym są glebami o bardzo zróżnicowanej przydatności rolniczej, zależnej od ich głębokości i uziarnienia — od bardzo żyz­nych rędzin* czarnoziemnych do najsłabszych rędzin kredowych płytkich. Gleby te charakteryzują się na ogół korzystnymi właściwościami fizycznymi. Wysoka zawartość wapnia i próchnicy stwarza warunki sprzyjające powstawaniu struktury gruzełkowatej.

Rędziny na wiosnę szybko obsychają, więc bardzo ważne jest uchwycenie odpowiedniego terminu uprawy, gdy gleba jest nie za mokra ani za sucha. Okres optymalnej wilgotności trwa czasami zaledwie kilkanaście godzin, stąd rędziny często określane są także jako gleby "minutowe". Przy dużej wilgotności nie można ich uprawiać, ponieważ rola zamazuje się i struktura ulega zniszczeniu. Uprawa rędzin zbyt suchych prowadzi do rozpylenia roli. Za wyjątkiem orki przedzimowej, nie należy pozostawiać rędzin w "ostrej skibie", nawet na bardzo krótki czas. Dlatego najlepiej jest agregatować pług z broną. Na wiosnę należy jak najszybciej wzruszyć wierzchnią warstwę roli za pomocą włóki lub brony, aby nie dopuścić do utraty wody z głębszych warstw gleby.

Rędziny są glebami zasobnymi w wapń i częściowo również w magnez, mają odczyn zasadowy. Ze względu właśnie na tę właściwość wymagają obfitego nawożenia fosforem, który w tych glebach jest trudno przyswajalny. Zasobność rędzin w potas jest z reguły wystarczająca, a może być nawet wysoka (na przykład w rędzinach gipsowych, czyli siarczanowych).

Mady

są to gleby powstałe w dolinach rzecznych, na skutek okresowego zalewania przez wody powodziowe, osadzające na powierzchni gleb warstwy niesionych namułów. Gleby te charakteryzują się najczęściej oliwkowo-brunatną barwą i odczynem zbliżonym do obojętnego. Próchnica, wysycona wapniem i magnezem, znajduje się w nich w całym profilu, a nie tylko w wierzchnim poziomie. Ze względu na dużą żyzność znaczna część mad jest wykorzystywana rolniczo. Z punktu widzenia uprawy wyróżnia się mady lekkie, średnie, ciężkie i bardzo ciężkie. Uprawa roli na madach piaszczystych jest podobna do tej na glebach lekkich, natomiast w przypadku mad ciężkich przypomina uprawę na glebach ciężkich, ilastych.

Gleby torfowe

powstają w wyniku obumierania i niezupełnego rozkładu roślinności bagiennej w warunkach nadmiernego uwilgotnienia i słabego dostępu powietrza. Ze względu na wysoką zawartość masy organicznej (od 25% do ponad 90%) zaliczane są one do gleb organicznych. Właściwie zmeliorowane, nawiezione i uprawiane stwarzają optymalne warunki do uprawy większości roślin. Ze względu na dużą pojemność wodną i małe przewodnictwo cieplne należą do tak zwanych gleb zimnych, wolno ogrzewających się wiosną. Mała gęstość tych gleb oraz powolne osiadanie na wiosnę sprawiają, że najważniejsze zadania spełniają w przypadku ich uprawy pługi i wały. Zaoraną glebę torfową należy od razu zwałować, gdyż torfy wolno osiadając i zachowując luźny układ po orce szybko przesychają. Wałowanie gleby ciężkimi wałami wpływa na zagęszczenie warstw, co zwiększa przewodnictwo cieplne torfów. Zabieg ten może uchronić rośliny przed przygruntowymi przymrozkami wiosennymi, dzięki zwiększeniu oddawania ciepła z głębszych warstw gleby do powierzchniowych. Uprawa kultywatorem nie jest wskazana, a użycie bron należy ograniczyć do minimum. Torfy można uprawiać przy różnej wilgotnoś­ci, trzeba jednak uważać, aby nie były one zbyt przesuszone, gdyż łatwo wówczas ulegają rozpyleniu.

Gleby torfowisk niskich, które najlepiej nadają się pod uprawę, wykazują odczyn kwaśny i słabo kwaśny (pH w granicach 5,5–6,5), dlatego duże znaczenie ma uregulowanie go przy użyciu węglanowych form wapnia. Skład chemiczny gleb torfowych jest bardzo różny i zależy od składu roślinności, jaka je tworzyła. Gleby te wymagają znacznie obfitszego nawożenia fosforem i potasem niż mineralne. Czynnikiem warunkującym uprawę jest uzupełniające nawożenie mikroelementami, a zwłaszcza miedzią, molibdenem, borem i manganem.

* Rędziny swoją nazwę zawdzięczają odgłosowi, jaki wydają w czasie orki. Ponieważ są bogate w części szkieletowe chrzęszczą podczas uprawy, co bywało określane jako gwarzenie, czyli po staropolsku rzędzenie.

SŁOWNICZEK

Części koloidalne — frakcja glebowych ziaren mineralnych o średnicach mniejszych od 0,001 (0,002) mm.

Części spławialne — frakcja glebowych ziaren mineralnych o średnicach mniejszych od umownej granicy 0,01 (0,02) mm.

Erozja gleby — proces niszczenia gleby (głównie w terenach urzeźbionych), polegający na usuwaniu materiału glebowego pod wpływem wody (erozja wodna, zmywanie powierzchniowe) i wiatru (erozja wietrzna).

Gleby minutowe — gleby ciężkie, zbyt lepkie w stanie wilgotnym i zbyt zwięzłe w stanie suchym, dogodne do uprawy tylko w bardzo krótkim, tak zwanym minutowym okresie optymalnego uwilgotnienia.

Less — skała osadowa, porowata z przewagą ziaren o średnicy 0,1–0,02 mm. W odpowiednich warunkach klimatycznych typowa skała macierzysta czarnoziemów, gleb szarobrunatnych i brunatnych właściwych. Szczególnie podatny na erozję.

Sorpcja glebowa — zatrzymywanie przez glebę jonów, cząstek (w tym także drobnoustrojów), które znalazły się w kontakcie z glebą. Sorpcja wymienna polega na wiązaniu przez cząstki koloidalne gleby jonów (głównie kationów, ważnych składników pokarmowych dla roślin, tj: potasu K⁺, wapnia Ca²⁺, magnezu Mg²⁺ i innych) z roztworu glebowego.