Podatność odmian

Jabłka różnych odmian w tych samych warunkach ordzawiają się w różnym stopniu, a ich skłonność do tego jest przekazywana przez geny decydujące o budowie zewnętrznych warstw owocu, zwłaszcza kutykuli — warstwy wosku zabezpieczającego skórkę przed uszkodzeniem z zewnątrz. Szczególnie łatwo ordzawiają się jabłka odmian z cienką kutykulą, zbudowaną z jednolitej, mało elastycznej tkanki. Natomiast odmiany o grubej kutikuli, zbudowanej z płytek wosku luźno zachodzących na siebie są mniej podatne na uszkodzenia skórki i ordzawianie. Przykładem odmiany łat­wo się ordzawiającej jest 'Golden Delicious'. Intensywnie i często ordzawiają się jabłka odmian: 'Koksa Pomarańczowa', 'Piękna z Boskoop', 'Beforest', 'Fiesta', 'Honeygold' i 'Arlet'. Odmiany ordzawiające się rzadziej i w mniejszym stopniu to: 'Elstar', 'Gala', 'Sampion', 'Rubinette', 'Melrose'. U 'Elstara' ordzawienia są zwykle wokółszypułkowe, a u 'Gali' występują najczęściej w części przykielichowej. Trzecią grupę stanowią odmiany ordzawiające się z powodu porażenia przez mączniaka jabłoni, na przykład 'Jonatan', 'Idared', 'Cortland', 'Lodel', 'Paulared' lub przez pordzewiacza jabłoniowego, na przykład 'Jonagold'.

Od wielu lat prowadzone są prace hodowlane nad poszukiwaniem nowych odmian i ich sportów odpornych na ordzawianie się. Z grupy Deliciousa pochodzą: Smoothee®, Belgolden®, Lysgolden®, Lyros®, 'Golden Delicious Reinders', Golden Crielaard®, Calagolden®, Puregold® — mniej się ordzawiają niż standardowy 'Golden Delicious' lub
w ogóle się nie ordzawiają. Na uwagę zasługuje polski sport 'Golden Delicious z Zielonej Góry' o małej skłonności do ordzawiania się.

Warto wiedzieć także o tym, że skłonność do ordzawiania przenoszona jest przez pąki (oczka) stosowane do okulizacji lub zrazy do szczepienia. Z pąków czy pędów pobranych do rozmnożenia drzew zawsze wyrastają drzewa produkujące owoce ordzawiające się w podobnym stopniu, jak na drzewach matecznych.

Kiedy powstają ordzawienia?

Nie wszystkie jabłka na tym samym drzewie ordzawiają się w podobnym stopniu. Najładniejsze owoce, znajdujące się na peryferiach korony, są najbardziej narażone na zmia­ny pogody i uszkodzenia mrozowe (fot. 1) lub gradowe, dlatego ordzawiają się najsilniej. Niejednakowo ordzawiają się tylko jabłka umieszczone na tym samym krótkopędzie. Owoce z kwiatów centralnych ordzawiają się słabiej niż pozostałe. Związane jest to z lepszym zaopatrzeniem ich w wodę i często bardziej płaskim zagłębieniem szypułkowym ograniczającym gromadzenie się tam wody.

Fot. 1. Uszkodzenia przymrozkowe na odmianie 'Boskoop'

Najczęściej ordzawienia powstają we wczesnym stadium wzrostu jabłek, od stadium różowego pąka do 30–40 dni po kwitnieniu. Najbardziej wrażliwe na ordzawianie się są zawiązki w 2., 3. tygodniu po kwitnieniu. W tym czasie owoce szybko powiększają objętość,
a warstwa kutikuli jest cienka i łatwo jest zakłócić jej formowanie. Zawiązki ordzawiają się szczególnie łat­wo, jeśli temperatura nocą jest wysoka (powyżej 17°C). Należy unikać w tym okresie stosowania preparatów uszkadzających skórkę oraz mieszania preparatów, nawet jeśli stosowane osobno nie ordzawiają zawiązków.

Często przyczyną ordzawień są zakłócenia w produkcji endogennych giberelin. Jabłka z małą liczbą nasion (a więc produkujące mało giberelin), ordzawiają się łatwiej. Także na drzewach rosnących na skłonach, w warunkach dobrego nasłonecznienia, owoce ordzawiają się słabiej, ponieważ produkują więcej giberelin.

Czasem ordzawienia powstają także jesienią, po obfitych opadach deszczu. Wówczas mają kształt koncentryczny, powstają wokół miejsc wystających ponad powierzchnię i występują głównie na zacienionej stronie owocu. Uszkodzenia te występują głównie na owocach średnich i dużych oraz w największym stopniu na drzewach słabo owocujących i słabo rosnących.

Czynniki klimatyczne

Spośród czynników klimatycznych najważniejszym jest wysoka wilgotność powietrza i deszcze. Istnieje ścisła zależność między wysoką wilgotnością względną powietrza i liczbą dni z deszczem a intensywnością ordzawień. Najgorsza jest wysoka wilgotność powietrza i niska temperatura. Nawet jednorazowy spadek temperatury do 0°C w okresie dużej wrażliwości stwarza warunki do silnego ordzawiania się.

Niska temperatura wiosną lub wczesną jesienią powoduje uszkodzenia tkanek przewodzących, pogarszając zaopatrzenie owoców w wodę, co sprzyja ich ordzawianiu się. Uważa się jednocześnie, że chłodna pogoda po kwitnieniu osłabia wzrost owoców i sprzyja wytwarzaniu grubej kutykuli, co zabezpiecza owoce przed ordzawieniem.

Intensywne nasłonecznienie może powodować polimeryzację wosku czyniąc kutykulę wrażliwszą na uszkodzenia. Silnie ordzawiają się jabłka, jeśli po okresie intensywnego nasłonecznienia wystąpią opady deszczu lub mróz. Dlatego owoce eksponowane na zmienne warunki pogody ordzawiają się łatwiej niż te ukryte wewnątrz korony.

Czynniki uprawowe

Na glebach ciężkich, zimnych, o wysokim poziomie wody gruntowej jabłka ordzawiają się szczególnie łatwo. Łatwo ulegają temu defektowi jabłka z drzew nawożonych wysokimi dawkami azotu (powodującego szybki wzrost komórek). Jabłka silnie nawożone azotem tworzą delikatną, łatwo uszkadzającą się skórkę. Ordzawieniom przeciwdziała wysokie nawożenie borem i fosforem. Istotny jest również właściwy dobór podkładki i odmiany do warunków glebowo-klimatycznych. Ordzawieniom zapobiega także nawadnianie sadów w okresie największej wrażliwości owoców na uszkodzenia.

Należy unikać sadzenia odmian wrażliwych na ordzawianie się w miejscach wilgotnych i na glebie zbyt zwięzłej. Odmian łatwo ordzawiających się nie powinno się uprawiać w rejonach o wilgotnej i chłodnej wiośnie, a także w zagłębieniach terenowych.

Przerzedzając zawiązki należy usuwać owoce z kwiatów bocznych, ponieważ łatwiej się ordzawiają niż te z kwiatów centralnych.

Środki chemiczne

Zarówno insektycydy, akarcydy, fungicydy, jak i niektóre bioregulatory i zwilżacze mogą powodować ordzawienia (fot. 2). Uszkodzenia powodowane są przez składniki czynne, a także przez domieszki do preparatów. Mogą być spowodowane użyciem zbyt silnego strumienia cieczy, nanoszeniem preparatów w formie zbyt dużych kropel lub opryskiwaniem w warunkach zbyt powolnego wysychania preparatów. Silne ordzawienia powodowane są często przez same zwilżacze.

Fot. 2. Ordzawienia powodowane przez środki chemiczne

Niektóre ze środków ochrony roślin nie mają wpływu na powstawanie ordzawień. W jednym z doświadczeń fungicydy, których substancją czynną jest kaptan, ograniczały ordzawienia o 40%, Sadoplon 75 WP — o 33%, Euparen Multi 50 WG — o 23%, a Syllit 65 WP nie miał wpływu na te uszkodzenia. Syllitu 65 WP nie poleca się jednak do opryskiwania odmian wrażliwych na ordzawianie.
W literaturze spotyka się wzmianki o korzystnym wpływie Kaptanu zawiesinowego 50 WP lub innych preparatów zawierających kaptan, takich jak Merpan 50 WP lub Merpan 80 WG na ograniczenie powstawania ordzawień. Natomiast preparaty zawierające siarkę, na przykład
Siarkol Extra 80 WP, Tiotar 800 SC/80 WP oraz Tiowol 800 SC, zastosowane podczas upalnej pogody mogą działać odwrotnie, tzn. nasilać ordzawianie się jabłek. Dlatego nie poleca się opryskiwania tymi preparatami przy temperaturze wyższej niż 25°C, a przy temperaturze około 25°C dawki preparatów należy obniżyć.

Opryskiwanie chlorkiem wapnia lub saletrą wapniową w zbyt wysokich stężeniach może również powodować powstawanie ordzawień na jabłkach. Bardzo często jednak te same preparaty, stosowane w różnych sadach, odmiennie wpływają na poziom ordzawień. Wynik oprys­kiwań może być też różny w kolejnych latach.

Spośród fungicydów obecnie zalecanych do ochrony sadów silniejszych ordzawień można spodziewać się po zastosowaniu po kwitnieniu preparatów dodynowych (Syllit 65 WP, Carpene 65 WP i Efuzin 500 SC), zwłaszcza w czasie słonecznej pogody. Podobne zagrożenie stwarza preparat Vectra 100 SC, którego substancją czynną jest bromokonazol.

W badaniach wykonanych w Izraelu na jabłkach odmiany 'Golden Delicious', fungicydy, których substancjami czynnymi jest: kaptan, krezoksym metylowy (np. Discus 500 WG), oraz niestosowana w polskim sadownictwie azoksystrobina i polyoxin B, używane 4-krotnie w okresie od stadium zielonego pąka do końca opadania płatków wyraźnie redukowały pojawienie się ordzawień, chociaż nie eliminowały ich całkowicie. Łączne stosowanie tych fungicydów z gibereliną A4+7 nie dało lepszych rezultatów niż używanie każdego z tych związków oddzielnie. Autor powyższych badań sugeruje, aby we wczesnym stadium stosować zapobiegające ordzawieniom fungicydy, natomiast po opadnięciu płatków kwiatowych kontynuować opryskiwanie tych samych drzew giberelinami A4+7.

Opryskiwanie zapobiegające ordzawieniom

Od kilku lat próbuje się zapobiegać ordzawieniom poprzez opryskiwanie jabłoni specjalnymi preparatami. Zapobiegają one ordzawieniom przez: zabezpieczenie skórki jabłek przed uszkodzeniem, poprawienie budowy skórki i kutykuli, przyspieszenie regeneracji uszkodzonych komórek (fot. 3).

Fot. 3. 'Golden Delicious' – ordzawiony (po lewej) i nieordzawiony w wyniku opryskiwania drzew giberelinami

Żaden z preparatów dotychczas stosowanych specjalnie przeciwko ordzawianiu się jabłek nie zapobiega tym uszkodzeniom całkowicie. Zwykle tylko środki te ograniczają powierzchnię ordzawień, działają jednak ze zmienną skutecznością. Przede wszystkim zapobiegają uszkodzeniom powodowanym przez niekorzystny przebieg pogody i stosowanie środków ochrony roślin.

W Europie i Ameryce Północnej przeciwko ordzawieniom stosowane są preparaty giberelinowe (zawierające gibereliny A4+7) — Pro-vide (w Ameryce) i Berelex, Regulex/Novagib (w Europie). Berelex stosowany jest zwykle (w stężeniu 0,1%) 4-krotnie — pierwszy raz pod koniec opadania płatków, a następnie co 10 dni. Panuje opinia, że gibereliny najskuteczniej zapobiegają ordzawieniom. Stymulują regularną budowę zewnętrznych warstw owocu i w ten sposób czynią skórkę bardziej elastyczną i odporniejszą na uszkodzenia. Muszą być stosowane wcześniej, zanim zadziała czynnik powodujący uszkodzenie skórki. Dlatego stosowane są na te same drzewa kilkakrotnie. Gibereliny mogą jednak osłabić kwitnienie drzew w roku następnym. Próbuje się więc łączyć je z preparatami o innym działaniu, na przykład z zawierającymi siarkę. W zachodnich rejonach Niemiec sadownicy stosują bor w formie Boraksu lub Soluboru — 4- lub 5-krotnie — pierwszy raz na początku kwitnienia zużywając 1,5–2,0 kg środka na ha sadu. Opryskują też drzewa kaolinem w dawce 1 kg/ha. We wschodnich rejonach Niemiec zaleca się stosowanie siarki zwilżalnej (0,7%) z boraksem (0,1%) i kaolinem (0,2%) w dawce 1500 l/ha w terminie od pełni kwitnienia, co 8–10 dni do czasu, aż owoce przyjmą pozycję zwisającą. W latach sprzyjających ordzawieniom dodatkowo opryskują drzewa Antirostem. W Austrii natomiast oprócz preparatu Berelex zaleca się mieszaninę siarki zwilżalnej w ilości 70 g, kaolinu 5 g i Soluboru 5 g/100 l wody. Z Belgii donoszono o korzystnym wpływie jednoczesnego opryskiwania Regalisem 10 WG i giberelinami A4+7, a z Hiszpanii — o opryskiwaniu kaolinem i jednoczesnym przerzedzaniu NAA + BA.

Większość z testowanych przez nas preparatów zapobiegających ordzawianiu się jabłek nie została jednak zarejestrowana, a więc dopuszczona do stosowania w sadach towarowych w Polsce.

Wpływ szkodników na uszkodzenia skórki

Sadownicy z reguły zwracają uwagę na popularne szkodniki, takie jak: pordzewiacz jabłoniowy, przędziorki, owocówka jabłkóweczka czy owocnica jabłkowa powodujące charakterystyczne uszkodzenie skórki lub zdeformowania jabłek, natomiast zbyt mało uwagi poświęcają zwójkówkom i innym, mniej znanym szkodnikom.
W wielu sadach gąsienice zwójkówek są powodem pogorszenia wizualnej jakości jabłek przez płytsze lub głębsze wgryzienia na owocach. W zależności od terminu powstawania tych uszkodzeń, na jabłkach pojawiają się mniej rozległe skorkowaciałe plamy (uszkodzenia powstałe do 4. tygodnia po kwitnieniu) lub duże spękania i skorkowacenia (uszkodzenia powstałe od 4. do 8. tygodni po zakończeniu kwitnienia). Podobne uszkodzenia powodują na owocach gąsienice miernikowcowatych. Uszkodzenia skórki i miąższu jabłek mogą być również powodowane przez gąsienice ukośnicy szczawiówki oraz chrząszcze tutkarza lakowca (Rhynchites aequatus). Jabłka uszkodzone przez tutkarza mają na powierzchni kieliszkowate zagłębienia z wygryzioną na dnie jamką, zabliźnione przez tkankę korkową. Poważne szkody wywoływane są także przez pluskwiaki — na jabłkach powstają małe, nieregularne plamki, a w miarę rozwoju owoców — skorkowacenia skórki.

Charakterystyczne ordzawienia na jabłkach powoduje mączniak jabłoni — uszkodzenia mają formę nieregularnej siatki lub koronki (czyt. też HO 5/2004). Skórka owoców pozostaje jednak gładka, w odróżnieniu od uszkodzeń przymrozkowych i chemicznych, po których skórka na jabłkach staje się szorstka.

Ostatnie badania wykazały, że ordzawienia jabłek powodowane są także przez grzyby Rhodotorula glutinis i Aureobasidium pullulans, a gruszek przez bakterie produkujące kwas indolilooctowy (IAA), np. Erwinia herbicola, Pseudomonas syringae (powodujące raka bakteryjnego drzew owocowych), P. viridiflava, P. fluorescens, P. putida.

W najnowszych badaniach wykonanych w Izraelu wykazano, że głównym sprawcą ordzawień na jabłkach jest grzyb A. pullulans. Powodował nie tylko najsilniejsze ordzawienia, ale był organizmem występującym najczęściej na naturalnie ordzawionych jabłkach.